2. Permbajtja:
Hyrje.
C’jane komponimet organike?
Hidrokarburet e llojet e tyre.
Perftimi dhe perdorimi.
Djegia e karbureve.
Industria e hidrokarbureve.
Alkanet.
Alkenet.
Alkinet.
Kuriozitet: Shiu I metanit ne Titan.
Ekspozimi ndaj benzines dhe rreziqet
shendetsore.
3. HYRJE
Kimia organike është degë e kimisë, qe studion
konponimet e karbonit.Ne komponimet organike
te karbonit bëjnë pjesë jo vetëm ato komponime
që gjenden ne botën e gjallë, por edhe ato
konponime qe perfitohen ne monimeve
inorganike në ato organike)dhe përfitimi i
amoaniakut nga metani(shëndrrimi i konponimeve
organike në ato inorganike).
4. Konponimet organike i karakterizojnë disa veti
fizike dhe kimike që i dallojnë nga konponimet
organike(tretshmerinë,pika e vlimit dhe e
shkrirjes,djegëshmëria,struktura
kimike,reaksionet kimike)etj.Konponimet organike
i paraqesim me formulë molekulare,racionale te
strukturës etj. Në kiminë organike bëjnë pjesë:
Komponimet organike të karbonit,
5. Hidrokarburet dhe llojet e tyre.
Hidrokarburet bëjnë pjesë në grupin e kimisë organike , dhe janë komponime të përbëra
prej dy komponentave kryesorë karbonit dhe hidrogjenit. Hidrokarburet janë burime të
rëndësishme në ushqimin e njeriut si përbërje e frutave, karotës në përbërjen
e vajit të bimëve të larta, po ashtu gjenden edhe në përbërjen e naftës, gazi nëntokësor.
Hidrokarburet janë të ndara në hidrokarbure aciklike dhe hidrokrbure ciklike.
Hidrokarbure aciklike
1) Hidrokarburet e
ngopura ndryshe
quhen Alkanët dhe kanë
karakteristikë lidhjen njëfishe të
cilat gjatë emërtimit marrin
prapashtesën AN dhe kanë
formulë të
përgjithshme CnH₂n+₂.
2) Hidrokarburet e
pangopura ndahen
në Alkenët dhe Alkinët. Alkenët
si karakteristikë e kanë lidhjen
dyfishe dhe gjatë emërtimit
marrin papashtesën EN dhe
kanë formulë të
përgjithshme CnH₂n. Alkinët
kanë karakteristikë lidhjen
trefishe gjat emërtimit marrin
Hidrokarburet
Ciklike
1) Cikloalkanët emërtohe
n nëse emrit të alkanit i
shtohet
parashtesa CIKLO dhe
kanë formulë të
përgjithshme CnH₂n ku
n≥3.
2) Cikloalkenët
emërtohen nëse emrit
të alkenit i shtohet
parashtesa CIKLO dhe
kanë formulë të
përgjithshme CnH₂n-
₂ ku n≥3.
6. Perftimi dhe perdorimi i
tyre.
Hidrokarbutret perftohen me dy metoda:
1) Përftimi i alkaneve me anë të sintezës së Vurcit
2) Gatitja e alkaneve në laborator
Perdorimi i hidrokarbureve dhe gjendja e tyre:
1) Hidrokarburet janë një nga burimet më të rëndësishme energjitike të tokës.
Mbizotërues të përdorimit të hidrokarbureve është si një burim i djegshëm i
karburantit.
2) Në formën e tyre të ngurtë, hidrokarburet marrin formën e asfaltit.
3) Metani dhe etani janë në gjëndje të gaztë në temperaturat normale dhe nuk mund të
jetë i lëngshëm nga presioni i vetëm.
4) Propani dhe butani është megjithatë lëng i lehtë, dhe ekziston më së shumti si një
lëng.
5) Pentani është i lëngshëm në temperaturën normale, që zakonisht përdoret në kimi
dhe industri si një lëndë gati pa erë të fuqishme.
6) Heksani është gjithashtu është një jo-polar, jo-aromatik, tretës, si dhe një pjesë e
rëndësishme e zakonshme benzinë.
7) Heksani dhe oktanit - alkanët, alkenët dhe cikloalkanët izomerik janë komponentët
kryesorë të benzinës,naftës, dhe përzierje tretës industriale.
7. Djegia e karbureve.
Hidrokarburet aktualisht janë burimi kryesor i botës së energjisë elektrike
dhe ngrohjes burimeve (si për shembull në shtëpi për ngrohje) për shkak
të energjisë së prodhuar duke djegur. Shpesh kjo energji është përdorur
si drejtpërdrejt në ngrohjen si ngrohës në shtëpi, të cilat i përdorin ose të
naftës apo gazit natyror. Diegia e hidrokarbureve është përdorur për të
ngrohur ujë, e cila pastaj është qarkulluar. Një parim i ngjashëm është
përdorur për të krijuar energji elektrike në termocentralet. Metani liron
vetëm një dioksid karboni (CO2) për dy Molekulat e ujit (H2O).
Veti karakteristike të hidrokarbureve janë që ata prodhojnë avull, dioksid
karboni dhe nxehtësi gjatë djegies dhe se duhet oksigjen që djegia të
ndodhë. Hidrokarburi më i thjeshtë, metani, digjet kështu:
CH4 + 2 O2 → 2 H2O + CO2 + Energji
Një tjetër shembull është propani:
C3H8 + 5 O2 → 4 H2O + 3CO2 + Energji
Djegia e hidrokarbureve është një shembull i një reaksioni kimik
ekzotermik.
8. Industria Hidrokarbureve
Bazuar ne studimet komplekse mbi tregun dhe infrastrukturen si dhe ne zhvillimin strategjik afat
mesem dhe afat gjate ne vend dhe rajon, Qeveria e Shqiperise ka percaktuar tashme dy zona
per zhvillimin e infrastructures detare dhe bregdetare ku do te ndertohen terminale te importimit
dhe eksportimit te nenprodukteve te naftes , Vlora (ish zona SOD PVC-se) dhe Durresi (zona
Portoromanos).
Qeveria Shqiptare eshte duke punuar ne drejtim te diversifikimit te furnizimit me burime
energjetike me baze hidrokarbure vecanerisht ne drejtim te nxitjes se investimeve ne kete fushe
per investitoret vendas dhe te huaj Shqiperia tashme eshte anetare e Komunitetit te Energjise
per Europen Juglindore duke nenshkruar edhe Traktatin e Komunitetit te Energjise ne tetor
2005 te cilen e ka ratifikuar edhe Kuvendi i Shqiperise.
Nafta dhe gazi do te vazhdoje te dominoje furnizimin e tregut Shqiptare ne burime energjetike
edhe per dekadat ne vazhdim. Nafta gazi dhe nenproduktet e tyre e kane rritur kontributin e tyre
ne konsumin final te energjise.
Aktualisht nenproduktet e naftes zene mbi 60% te plotesimit te nevojave me burime energjitike
te tregut te brendeshem ,tendence e perafert kjo dhe per tregun rajonal.Ne se do te
diferenconim nga pikpamja gravitative rritjen e konsumit teketij burimi energjitik ne dekaden e
fundit peshen me te madhe e ka Sektori i Transporteve.
9. Alkanet të njohura gjithashtu si vajra, janë komponimet
kimike që përbëhen vetëm prej elementeve të karbonit C dhe
hidrogjenit H ( p.sh., hidrokarburet) , ku këto atome janë të lidhur
së bashku ekskluzivisht nga vetëm lidhje (dmth, ato janë
komponime të ngopura) aciklike çdo strukturë (dmth. unazore) .
Çdo atom i karbonit duhet të ketë 4 lidhje qoftë C-H ( dmth, të
lidhet me atome të hidrogjenit ) apo lidhje C-C ( dmth,lidhje me
atome tjera siç është karboni ) , dhe çdo atom i hidrogjenit duhet
të jetë i lidhur ( bashkuar) për të një atom të karbonit .
Një varg i atomeve të karbonit është i njohur si strukturë
karbonike.Në përgjithësi, numri i atomeve të karbonit përdoren
shpesh për të përcaktuar përmasat e alkanëve ( p.sh., C₂ - alkane
).
Hidrokarburet e ngopura kanë formulë të përgjithshme CnH₂n+₂
kurse për radikalët CnH₂n+₁ku atomet të karbonit janë bashkuar
në një strukturë. Hidrokarburet e ngopura janë të ndarë në alkane
dhe cikloalkane , ata nuk kanë struktura të ngjajshme dhe në
kuptim të gjërë cikloalkanet nuk janë alkane. Megjithatë ,
ndonjëherë cikloalkanet janë quajtur alkane ciklike , i cili mund të
jetë konfuze sepse në të vërtetë alkanet quhen alkane aciklike .
10. Alkenet
Alkenet janë hidrokarbure të pangopura me dy
atome të hidrogjenit më pak se Alkanet, me
formulë të përgjithshme . Alkenet
përmbajnë një lidhje dyfishe në molekulë. Alkenet
përmbajnë dy e më shumë atome të karbonit.
P.sh.: Eteni. Varësisht nga raporti që ekziston
ndërmjet atomeve të karbonit dhe hidrogjenit,
hidrokarburet e pangopura ndahen në: alken, të
cilat përmbajnë dy atome të hidrogjenit më pak se
alknai përkatës, dhe alkine me katër atome më
pak.
Alkenet janë hidrokarbure të pangopura të cilat
në strukturën e molekulave të tyre përmbajnë një
lidhje dyfishe ndërmjet dy atomeve të karbonit.
Alkenet përfitohen nga nafta me procesin e
krekingut, me çhidratimin e alkooleve në prani të
HC nn 2
11. Eteni
HC nn 2
Eteni është (një alken me 2 atome të karbonit)përfaqësuesi më i
thjeshtë i alkeneve, me formulë molekulare , me formulë
racionale dhe me formulë 3D. Eteni përdoret si
lëndë djegëse për makina, si tretës organik, për shpejtimin e
pjekjes së frutave dhe të përimeve, për përfitimin e lëndëve
plastike, të etanolit, etandiolit dhe të lëndeve plasëse.
CHCH 22
13. Emërtimi i alkeneve është njësoj sikurse i
alkaneve, por prapashtesa “an”[Alk(an)]
zëvendësohet me prapashtesën “en”[Alk(en)].
Te alkenet zbatohen të njëjtat rregulla sikur të
alkanet, por e kanë një ndryshim, se te
alkenet zgjidhet vargu karbonik më i gjatë, që
përmbanë lidhje dyfishe dhe numërtimi i
atomeve fillon nga skaji, që e ka lidhje dyfishe
më afër.
15. Alkinet
Alkinet janë hidrokarbu
re që kanë të paktën një
lidhje trefishe në mes të
dy atomeve të karbonit,
me formulë CnH2n-2. Të
alkinet janë historikisht
të njohur si acetilen ose
acetileni në varg, edhe
pse emri acetilen po
përdoret edhe për t'iu
referuar posaçërisht
anëtar i vargut të
thjesht, i njohur
si etin (C2H2) duke
përdorur nomenklaturë
zyrtare të IUPAC.
16. Reaksionet
Alkinet janë të përfshirë në shumë reaksione
organike.
Reaksionet elektrofile të shtimit
Shtimin e hidrogjenit për të
dhënë alkenë apo alkanë . Një katalizator efektiv
është për shembull Lindlar katalizator (katalizator
homogjen) , në konvertimin e fenilacetilenit dhe
stirenit.
17. EMERTIMI
Ngjajshëm si
dhe hidrokarburet tjer
a edhe alkinet
emërtohen në bazë
të numrave greko-
latin duke ju shtuar
prapashtesat IN për
alkinët dhe INIL për
alinët radikal.
18. Një mijë vjet pritje për shiun e
metanit në Titan
Në hënën e Saturnit Titan ekzistojnë vende ku shiu bie një
herë në çdo një mijë vite, është konkluzion ky i një
hulumtimi të fundit astronomik. Toka dhe Titani janë botët e
vetme në sistemin diellor, ku lëngjet bien nga lart në
sipërfaqen e fortë edhe pse në Titan bie metan, e jo ujë.
Përllogaritja bazohet në gjetjet e sondave Cassini dhe
Huygens rreth furtunave me shi të cilat ndodhën më 2004
dhe 2010.
Titani të befason me faktin se si është “i njëjtë, por i
ndryshëm” nga Toka. Erërat dhe shiu kanë formuar
sipërfaqen, duke krijuar kanalet e lumenjve, liqenet,
bjeshkët dhe brigjet. Por, atje hidrokarburet e lëngëta zënë
vendin e ujit. Në Titan, temperatura e sipërfaqes ka vlerën
mesatare prej -179 C.
19. Ekspozimi ndaj Benzines dhe
rreziqet shendetesore
Benzina është një substancë shumë toksike e
përbërë kryesisht nga hidrokarburet të cilat kane
shkalle toksiciteti të ndryshme. Benzina përmban
rreth 150 substanca kimike, shumica e këtyre
kimikateve te permbajne : Toluen, Etilbenzen dhe
Xylene.
Ekspozimi ndaj Benzinës mund të ndodhë në
disa mënyra:
Nepermjet mjedisit. Ekspozimi ndaj benzinë
qe mund të shkaktohet nga rrjedhja e tankeve
nëntokësore
Thithja – ose inhalimi ndodh më
shpesh kur benzina është përdorur në një
20. Gëlltitja - ndodh kur një person pa dashje konsumon ujë te
ndotur me benzine. Ushqimi që ka qenë i gatuar me ujë te
ndotur gjithashtu mund te shkaktojë nivele të larte te demtimeve
shendetesore nga benzina .
Kontakti me lëkurën - Ekspozimi ndaj benzinës mund të
ndodhë edhe nepërmjet kontaktit të lëkurës . Kimikatet në
benzinë perthithen nëpërmjet lëkurës dhe ekspozimi i zgjatur
ndaj ketyre perberesve con ne demtime serioze te lekures.
Rreziqet shëndetësore gjate nje ekspozimi afatgjate
ndaj benzinës • Lekura - kontakti i zgjatur me lëkurën mund të
jape nje tharje te lëkurës, duke shkaktuar plasaritje, acarim, dhe
pezmatim te saj. Edhe pse të rralla, reaksione alergjike janë
raportuar.
• Gjaku - pjesëtarët e ekuipazheve te cisternave te benzinës
dhe piktorët kanë pasur efekte negative në gjak për shkak të
ekspozimit të zgjatur dhe të përsëritura ndaj benzinë s .
• Sistemi nervor periferik - Benzina përmban një
shumëllojshmëri të Parafines si psh n-heksani. Ekspozimi i
zgjatur kundrejte n-heksanit është i njohur per shkaktimin
e dëmeve të parikthyeshme ne sistemit nervor periferik.
• Sistemi Neurologjik - Ekspozimi afatgjatë ndaj benzinës
ndikon shumë ne funksionet neurologjike. Në fakt, efektet mbi
kapacitetin e kujtesës, aftesite intelektuale, dhe psikomotorike