SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 41
Descargar para leer sin conexión
ધોરણ - 10  પ્રકરણ 8 ભારત - કુદરતી સંસાધનો
•    ભિૂ િ,જળ,વનસપિિ      અને  ખિનજોના
સવરપિાં
         આપણને િળે લ ી બિિસને કૃ દ રિિ
સંસ ાધનો કહે
   છે .
• સંસ ાધનો રાષટના અથથ િ ંત નીકરોડરજજુ છે
અને
         લોકોનીિ આિથિ ક શિિિને સમિૃં ?
• િાનવ િનિિિ સંસ ાધનો એટલે શુ         િધનો
આધાર
   િાનિવએ કૃ દ રિિ સંસ ાધનનો ઉપયોગ
   સસિંભ છે .
કરીને
   િકાનો, ઇિારિો, સડકો, રે લ િાગો ,
નગરો,યંત ો
• સંસ ાધનોના પકાર
•    ૧ કુદ રિિસંસ ાધનો
•    ૨ િાનવ િનિિિ િ સંસ ાધનો
•   કૃ દ રિિ સંસ ાધનો પકૃ િ િદત છે .
•   ભિૂ િ,જળ ,ખનીજો અને જગ લોનો કુદ રિિ
                              ં
       સંસ ાધનોિાં સિાવે શ થા
• કુદ રિિ સંસ ાધનના બે પકારો
                    ં
• જિવક સંસ ાધન - જગ લો અને પણીઓ
• અજિવક સંસ ાધનો - ભિૂ િ,જળ અને જિીન
• િાનવ સિિિ સંસ ાધનો –
• િાનવે સ જથ લ ા સંસ ાધનો
• ઇજને ર ી,પૌધોિગકરણ, યંત ો, ઇિારિ
ોો,સિારકો,
  િિતકળા, અને સાિાિજક સંસ થાનો
િાનવ
   િનિિિ િ સંસ ાધનો છે .
• િાનવિાં રહે લ બુિ  ધ
િો,જાન,કૌશલય,સવાસથય નો
   પણ સિાવે શ થાય છે .
ધોરણ - 10  પ્રકરણ 8 ભારત - કુદરતી સંસાધનો
• નવીનીકરણીય સંસ ાધન –
  િોકસ સિયિાં આપ િે ળે િનિાથ ણ
પાિિા
  સંસ ાધનો
    દા.િ.વનો અને વનયજવન,સૌર ઊજ થ
વગે રે
•

•અનવીનીકરણીય સંસ ાધનો –
    એક વખિ ઉપયો કયાથ પછીફરીવખિ
િે ન ો
   ઉપયો કરીશકાિો નથી.
• સંસ ાધનોનુ ં આયોજન
• સંસ ાધનોનુ ં આયોજન શાિાટે જરરી છે ?
            સંસ ાધનો િયાથ િદિ છે . દે શ િાં
િે ન ુિં વિરણ
           અસિાં રીિે થયે લ છે .ભિવષયિાં
ખુટ ીજવાની
    શકયિાઓ છે . િાટે
• સંસ ાધનના આયોજનના તણિબકા
• ૧ સંસ ાધનના અનવે શ ણની િૈ ય ારી
           સંસ ાધનોનુ ં સવે િ ણ,નકશાિનિાથ ણ
   અને
• 2 િવકાસ િાટે સંસ ાધનોના
       લાિિણિિાઓનુ ં િાપન
       ઉપલબધાિાનુ ં મલ યાકાં ન પૌધોિગકી
                         ૂ
અથથ િ ંત
      અને જરરીયાિના આધાર મલ યાં કં ન
                                   ૂ
• 3 સંસ ાધનોના વપરાશનુ ં આયોજન
         િિયાલિી આયોજન           સંસ ાધનોના
ઉપયોગ
        અને પુન :ઉપયોગનો સિાવે શ થાય
છે .
• ભિૂ િ સંસ ાધનનો સદ ઉપયોગ કૃ િ િ પવિૃ િ પર
    િનભથ ય છે .
• પિરવહન,સંિ ાર અને વયાપાર વગે રે
સંસ ાધનના
    િવકાસિાં િહતવનો ભાગ ભજવે છે .
• દે શ ના આિથિ ક િવકાસનો આધાર સંસ ાધનોની
  સમિૃ િધ,િવકાસ,અને વયવસથાપનિાં રહે લ ો છે .
• વસિી વધારના દબાણના કારણે સંસ ાધનનો
અિિશય
    ઉપયોગ વિયો છે .પિરણિે પદૂિ ણના પશ
ઉદભવયો
    છે .
• કૃ િ િ ઉતપાદન વધારવા જત ન ાસક  ં ુ
દવાઓના
     ઉપયોગથી પદુિ ણનો પશ ઉભો થયો
છે .
• ખનીજોના ઉતખનનથી ધળ અને       ૂ
ધુિ ાડોવધુ
   પે દ ાથાય છે . િે થ ી ભિૂ િ પદુિ ણ થાય છે .
અને
     ભિૂ િને િબન ઉપયોગી બનાવે છે .
િાનવ        દારા થિા     સંસ ાધનોના
વયવસથાપન ને
   સંર િણ કહે છે .
• કૃ દ રિી સંસ ાધનોનો નયાયસંગ િ અને
સુય ોિજિ
   ઉપયોગ એટલે સંસ ાધનનુ ં સંર િણ
• રાજસથાનની િબશોઇ જિિના લોકો ઉપયો
• કે ટ લાક લોકો સંસ ાધનોનો બે ફ ાિ વિ    ૃ
અને ે .
કરે છ
   િે િ ા કે ટ લાકર િણા િનયિોનુ ં પાલન કરે
    પાણીના સં અપવાદો છે .
છે
•      સંસ ાધનો        આપણા   પયાથ વરણના
ઘટકોછે .િે ન ા
                   ૂ
       િવવે ક પણથ ઉપયોગથી પયાથ વરને
• સંસ ાધનના દુર ઉપયોગથી પયાથ વરને
હાની
    થાય છે .
• અનવીનીકરણીય સંસ ાધનનો ઉપયોગિાં
    કાળજ આવશકય છે .
• કારણ કે િે ન ુપ ુન :િનિાથ ણ થઇ શકત ું
•ભૂ - આવરણ      ં
નથી.
• જળ,સથળ,વાયુ ,વનસપિિ અને પાણીઓ
િથા
   િાનવી પણ ભિૂ િ પરનાં િતવ છે .જને
સંય ુક િ
  રીિે . ભ ૂ –આવરણ કહે છે .
• ભૂ - આવરણીય પિરિસથિિને ભૌગોિલક
અથવા
   કૃ દ રિિ પિરિસથિિ કહે છે .
•      આિથિ ક    પવિૃ િના    પાયાિાં  ભિૂ િ
િહતવનોભાગ
   ભજવે છે .
• •િાનવ ઉતપાદક એટલે ઉપભોકિા પણ છે .
   પાકૃ િ િક રિના અને શુ ં ?
  • િે દ ાનો,પવથ િ ો અને ઉચિ પદે શ ો વગે રે
  િવિવધ
    ભિૂ િ આકારો
 • ભારિિાં િે દ ાનો 43 ટકા, પવથ િ ો 30 ટકા
 અને
      ઉચિપદે શ ો 27 ટકા છે .
• ભારિની આબોહવા િોસિી છે . િે થ ી કૃ િ િ
પાકો
    િાટે વધુ અનુકુળ છે .
• ભારિિાં વિાથ ઋત ું િવશે િ િહતવ છે .
                     ું
• ભારિિાં વિાથ ઋતિ ાં જ જળ પિિિ વધુ થાય
છે .વરસાદના િવિરણિાં દે શ ના એકભાગથી
•
બીજ
  ભાગિાં િભનિા છે .
• વરસાદના અસિાંન િવિરણના કારણે દે શ િાં
  િસં િ ાઇની આવશયકિા ઉભી થાય છે .
• ભારિિાં પંજ બ, હિરયાણા, ઉતર પદે શ િાં વધુ
  િસં િ ાઇ થાય છે .
• જિીન
      ૃ
• પથ વીના ઉપરના પોપડા ને જિીન કહે
છે .
• જિીન –એ ખે િણ નુ ં કૃ દ રિી િાિયિ છે .
     જિીન િનિાથ ી
• જિીન એ ખડકોના ખવાણની ફિલિ
પે દ ાશ છે .
• ખડકોની ઉપર િાપિાન, વરસાદ, િહિ,
                           ં ુ
     વનસપિિ અને જવજત ઓ વગે રે દારા
ખવાણ
   થાય છે .
• ખડકોના ભક ા દારા ભ ૂ – આવરણ બને છે .
          ૂ
િે િ ા િાં ટ ી,
    કાં ક રા, રજ વગે રે હોય છે .
• આ ભૂ -આવરણને રે ગ ોિલથ કહે છે . જિાં કે વ ળ
ખનીજ
    દવયો હોય છે .
• આ ભૂ -આવરણિાં આબોહવાની અસરને કારણે
   વનસપિિ- પાણીજ અવશે િ ોના સડવાથી જિવક
દવયો
   ભળે છે . અને જિીન િનિાથ ણ થાય છે .
• જિીન િનિાથ ણ અને િે ન ી ફળદપ િાના
                             ુ
િવકાસનો
   આધાર કે ટ લાક પિરબળો િહતવનો ભાગ
ભજવે છે
• જિ કે િળ ખડકો વનસપિિ
પાણીજવન,આબોહવા,
   પદે શ નો ઢોળાવ અને સિયગાળો
• આ પિરબળો એક જટીલ આિર સંબ ધોથી એક
     સંય ુક િ અસર ઉભી કરે છે .
• ખવાણ અને ધોવાણની િિયાથી િવખંડ ન અને
િવઘટન
     થાય છે .
• આબોહવા ખવાણનો દર અને વનસપિિના
પકાર
     નકી કરે છે .
• ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે
છે .
• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે
છે
• ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે
છે
• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે
છે
• કોઇ પણ દે શ નો આિથિ ક િવકાસ ખે િ ીના સંદથ ભે
િે
   દે શ ની જિીનને ગુણ વિા પરઅને પકાર પર
રહે લ ો છે
• ભારિિાં જિીન િવસિાર વધુ હોવા
છિાપિિિ
  નાં દે શ ો કરિા હે ક ટર દીઠ ઉતપાદન
ઓછ છે .

• કે ટ લાક સાિાજક કારણો , િસં િ ાઇની
અપર િીૂ
  સગવડો, વૈ જ ાનીક અિભગિ ઓછો છે .

                    ૂ ૃ
• આપણા દે શ િાં ભપ ષ ઠની િવિવધિાને
લીધે
  જિીનનુ ં વૈ િ વિય વધુ જોવા િળે છે
• ભારિિાં જિીનના પકારો
• પાિીન સિયિાં જિીનની ફદપિાને આધારે
પકારો
  પડિા હિા
 ઉપજઉ જિીન અને
  બીન ઉપજઉ જિીન
•   રં ગ ોના આધારે
•   રાિી ,પીળી, કાળી, રાખોડી જિીનો
•   જિીનની કણ રિનાને આધારે
•   રે િ ાળ , કાંપ ની, િાટીયાળ વગે રે
• ભારિિાં નીિે પકારે જિીનના પકારો
પાડવાિાં
   આવે છે .
• કાં પ ની જિીન
• ભારિિાં િોટાભાગે ઉતરનાં િે દ ાન પદે શ િાં ,
  િકનારાના િે દ ાની પદે શ િાં છિીસગઢ - બે સ ીન
• કાં પ ની જિીન જિીનના બે પકારો છે .
• ખદર- પર નાં િે દ ાની પદે શ િાં નવાકાંપ ની
           ૂ
જિીનને
            ખદર કહે છે
• બાંગ ર – નદી ખીણોિાં આવે લ ઉપરવાસની
જૂ ન ા
               કાંપ ની જિીનને બાંગ ર કહે છે .
• કાળી જિીન
• િહારાષટ્ ,પિિિ િિય પદે શ , ગુજ રાિિાં જોવા
િળે છે .
• ગુજ રાિિાં આ જિીન કસદાર અને િીકણી
હોય છે
• કાળી જિીન લાંબ ાસિય સુધ ી ભે જ સંગ હ
કરવાની
     િિિાધરાવે છે .
• કાળી જિીન કપાસના પાક િાટે વધુ અનુકૂ ળ
આવે
     છે .
                        ુ
• કાળી જિીનિા ં સક ી ઋતિ ાં જિીનનુ ં ઉપરનુ ં
                    ૂ
પડ
   સક ાઇ જય છે અને િે િ ં િીરા અને ફાડ પડે
      ૂ
છે .
• કાળી જિીન ને રે ગ ુર અથવા કપાસની કાળી
જિીન
   િરીકે પણ ઓળખવાિાં આવે છે .
• રાિી જિીન
• રાિી જિીન આગને ય અને રપાંિ િરિ ખડકોનાં
   પદે શ િાં જોવા િળે છે .
• રાિી જિીનિાં લોહિતવો અને સે િ નદય િતવોને
કારણે
   જિીનો રં ગ રાિો દે ખ ાય છે .
• ભારિિા ં રાિી જિીન ગોવા, િિિલનાડુ , કણાથ ટક,
   આધપદે શ , ઓિરસસા અને ઝારખંડ િાં જોવા
િળે છે .
• પડખાઉ જિીન વધુ વરસાદના કારણે િીવ
ધોવાણના
     પિરણાિ સવરપે પડખાઉ જિીન િૈ ય ાર થાય
છે .
• વધુ વરસાદના કારણે જિીનના ઉપરના
પોપડાનાં
     પોિક િતવો જિીનની અદર ઉિરી જય છે .
િે થ ી જિીનિાં જિવક દવયોનુ ં પિાણ
     ઓછ હોય છે .
પથથરોિાં લોહ
      અને ઍલયુિ િિનયિના િતવો વધુ હોય
છે .
• પડખાઉ           જિીન     દખખણના   પહાડી
પદે શ િાં ,
      કણાથ ટક, કે રેલ , ઓિરસસા અને અસિિાં
જોવા
     િળે છે
• ભારિિાં પહાડી જિીન િે ઘ ાલય, અરુ ણ ાિલ ,
  ૂ
પવથ ન ી
     પવથ િ ીય શે ણ ી, ઉિંર ાિલ, િહિાિલ પદે શ
જમમુ અને
• જગ લોના કારણે પહાડી જિીન િાં
      ં
     કશિીરિાં જોવા િળે છે .
જિવકદવયોનુ ં
    પિાણ વધુ હોય છે .
• િશવાલીક પવથ િ શે ણ ીિાં ઓછી કસવાળી અને
•અપિરપિવ જિીન જોવા િળે છે
• પહાડી જિીન રે િ ાળ , િછદાળ, અને જિવ
દવયોના
    અભાવ વાળી હોય છે .
• 6 રણ પકારની જિીન
• રણ પકારની જિીન         શુ ષ ક  અને
અધથ શ ુ ષ ક
   િવસિારિાં જોવા િળે છે
• ભારિિાં ગુ જ રાિ,રાજસથાન, પંજ બ અને
     હિરયાણાિાં રણ પકારની જિીન જોવા
િળે છે .
• રણ પકારની જિીનિાં િારકણોની
અિધકિા
    અને જિવક પદાથોની ઓછપ જોવા િળે
છે .
• જિીન – ધોવાણ
• કૃ દ રિી પિરબળો દારા જિીનકણોનુ ં એક
જગયાયએથી
   બીજ જગયાએ દૂર હડસે લ ાઇ જવુ ં િે ને જિીન
ધોવાણ
   કહે છે
• જિીન. ધોવાણ વહે િ ા જળ અને પવનો દારા
થાય છે
• જિિન ધોવાણ મુખ યતવે તણ પિધિિથી થાય
છે .
• કોિર ધોવાણ, પડ ધોવાણ અને પવન ધોવાણ
જિીન – ધોવાણ
• ખરાબાની ભિૂ િ
• ધોવાણ દારા જિીન કૃ િ િિાટે બીન
ઉપયોગીબને છે
   િે ને ખરાબાની ભિૂ િ કહે છે .
• િંબ લની ખીણિાં આ પકારની જિીનને કોિર
ની
   ભિૂ િ કહે છે .
• રણપદે શ ોિાં પવનો દરા રે િ ીકણો એક
જગયાથી બીજ
   જગયાએ િનિે પ ણ થાય છે . અને ભિૂ િ કૃ િ િ
િાટે
   બીનઉપયોગી બને છે .
• જિીન ધોવાણ અટકાવવા િાટે ન ી
પિધિીઓ
• જળ વહે ણ ની િિવિાને ઘટાડવા નાના
નાનાબંધ ો
   બાંધ વા
   ૃ
• વિ ા રોપણ કરવુ ં
     ૃ
• વિ ા રોપણના િાયથ િિિાં લોકોએ પણ સાથ
સહકાર
   આપવો
• ભારિનો ભિૂ િ ઉપયોગ
• ભારિનુ ં કુલ િે ત ફળ 32.8 લાખ િો.િકિી છે .
• કુલ ભિૂ િનાં 93% નો ઉપયોગ થાય છે .
• િે ન ા 46% ભિૂ િ િાં વાવે િ ર
• 22%ભિૂ િિાંજ ગ લો છે
                 ં
• 05%ભિૂ િ ઉજજડ છે
• 8% ભિૂ િ પડિર છે
• 4% ભિૂ િ કાયિીક ગૌિર છે
• 14% ભિૂ િ કૃ િ િ િાટે ઉપલબધ નથી
• 01% ભિૂ િ બાગિાં બાગ બગીિા છે
• ભારિિાં વાવે િ ર િવસિાર હે ઠ ની 16% ભિૂ િિાં
   એક કરિા વધુ પાક લે વ ાિાં આવે છે .
ધોરણ - 10  પ્રકરણ 8 ભારત - કુદરતી સંસાધનો
• ભારિિાં જુદ ા જુદ ા રાજયોિાં કૃ િ િ ભિૂ િનું
પિાણ જુદુ
   જુદુ છે .
• પંજ બ અને હિરયાણાિાં 80% કૃ િ િ ભિૂ િ છે .
• અરુ ણ ાિલ , િિઝોરિ, અદાિાન િનકોબાર અને
  િિણપુર િાં 10% કૃ િ િ ભિૂ િ છે .
• ભારિિાં જગ લનું પિાણ કુલ િે ત ફળના તીજ
           ં
ભાગ
     કરિા ઓછ છે
• ભારિના કે ટ લાક ભિૂ િ ભાગને ઉજજડ ભિૂ િ
ભાગિા
     િવભાજિ કરવાિા આવયો છે .
• ઉજજડ ભિૂ િ ભાગિા શુ ષ ક, પવથ િ ીય અને રણ
પદે શ નો
• ભિૂ િ – શ થાય છે .અને ભિૂ િ સંર િણ
     સિાવે અવિિણ
• કૃ દ રિી પિરબળો િસવાય િાનવીય પવિ ીઓ ૃ
દારા
  જિીન ધોવાણ થાય છે િે ને ભિૂ િ અવિિણ
કહે છે .
• િાનવી દારા િનવથ ન ીકરણ,
• પશુ ઓ થકી અિિિરાણ,
• વનીલ િે ત ના વયવસથાપન સંદ ભે લાપરવાહી
• ખનન અને ઉધોગ એ મુખ ય િાનવી પવિ ીઓ  ૃ
છે િસિે ન ટ ઉધોગ િાટે પથથર – ચન ોપીસવાનુ ં ,
•                             ૂ
• ખનન કયાથ પછી ભિૂ િ ખાલી પડીરહે છે
પાકા
   પથથરો િોડવાનુ ં િથાિિનાઇ િાટીના વાસણો

  બનાવવાના ઉધોગિાંથ ી િોટા પિાણિાં રજ
ઉડે છે .
• આ રજ વાિાવરણિાં ભળે છે અને સિયજિા
નીિી
  બે સે છે અને જિીન અને પ ાકને નુક સાન કરે છે .
• ભારિિાં લગભગ 13 કરોડ ભિૂ િ ભાગિાં
જિીન
   ધોવાણ થઇ ચક ું છે .
                ૂ
              ં
• િે ન ા 28% જગ લોના ધોવાણથી ,
• 57% પાણીથી અને
• 10% પવનથી
• ભિૂ િ ધોવાણ અટકાવવાની કે ટ લીક
પિધિીઓ
• પવથ િ ીય િવસિારિાં સીડી દાર ખે િ રો
બનાવવા
                       ૃ
• ઢોળાવવાળા િવસિારિાં વિ ારોપણ કરવું
કોિર ધોવણ અટકાવવા નાના બંધ કે બ ંધ ારા
બાં ધ વા
     ૃ
• વિ ોની રિક િે ખ લા બનાવી પશુ ન ાં
અિિિરાણ ને
    અટકાવી શકાય
• રણને આગળ વધત ુ અટકાવવા કાં ટ ાળી
વનસપિિ
 • કૃ િ િ – ભિૂ િિાં ભે જ સંગ હ,
    ઉગાડી અટકાવી શકાય
 • યોગય િનયિિિ પશુ િ રાણ,
 • ઉજજડ ભિૂ િિાટે યોગય વયવસથાપન
 • ખનન પવિૃ િ પર િનયંત ણ વગે રે પગલા ભરી
 શકાય

Más contenido relacionado

ધોરણ - 10 પ્રકરણ 8 ભારત - કુદરતી સંસાધનો

  • 2. ભિૂ િ,જળ,વનસપિિ અને ખિનજોના સવરપિાં આપણને િળે લ ી બિિસને કૃ દ રિિ સંસ ાધનો કહે છે . • સંસ ાધનો રાષટના અથથ િ ંત નીકરોડરજજુ છે અને લોકોનીિ આિથિ ક શિિિને સમિૃં ? • િાનવ િનિિિ સંસ ાધનો એટલે શુ િધનો આધાર િાનિવએ કૃ દ રિિ સંસ ાધનનો ઉપયોગ સસિંભ છે . કરીને િકાનો, ઇિારિો, સડકો, રે લ િાગો , નગરો,યંત ો
  • 3. • સંસ ાધનોના પકાર • ૧ કુદ રિિસંસ ાધનો • ૨ િાનવ િનિિિ િ સંસ ાધનો • કૃ દ રિિ સંસ ાધનો પકૃ િ િદત છે . • ભિૂ િ,જળ ,ખનીજો અને જગ લોનો કુદ રિિ ં સંસ ાધનોિાં સિાવે શ થા
  • 4. • કુદ રિિ સંસ ાધનના બે પકારો ં • જિવક સંસ ાધન - જગ લો અને પણીઓ • અજિવક સંસ ાધનો - ભિૂ િ,જળ અને જિીન
  • 5. • િાનવ સિિિ સંસ ાધનો – • િાનવે સ જથ લ ા સંસ ાધનો • ઇજને ર ી,પૌધોિગકરણ, યંત ો, ઇિારિ ોો,સિારકો, િિતકળા, અને સાિાિજક સંસ થાનો િાનવ િનિિિ િ સંસ ાધનો છે . • િાનવિાં રહે લ બુિ ધ િો,જાન,કૌશલય,સવાસથય નો પણ સિાવે શ થાય છે .
  • 7. • નવીનીકરણીય સંસ ાધન – િોકસ સિયિાં આપ િે ળે િનિાથ ણ પાિિા સંસ ાધનો દા.િ.વનો અને વનયજવન,સૌર ઊજ થ વગે રે • •અનવીનીકરણીય સંસ ાધનો – એક વખિ ઉપયો કયાથ પછીફરીવખિ િે ન ો ઉપયો કરીશકાિો નથી.
  • 8. • સંસ ાધનોનુ ં આયોજન • સંસ ાધનોનુ ં આયોજન શાિાટે જરરી છે ? સંસ ાધનો િયાથ િદિ છે . દે શ િાં િે ન ુિં વિરણ અસિાં રીિે થયે લ છે .ભિવષયિાં ખુટ ીજવાની શકયિાઓ છે . િાટે
  • 9. • સંસ ાધનના આયોજનના તણિબકા • ૧ સંસ ાધનના અનવે શ ણની િૈ ય ારી સંસ ાધનોનુ ં સવે િ ણ,નકશાિનિાથ ણ અને • 2 િવકાસ િાટે સંસ ાધનોના લાિિણિિાઓનુ ં િાપન ઉપલબધાિાનુ ં મલ યાકાં ન પૌધોિગકી ૂ અથથ િ ંત અને જરરીયાિના આધાર મલ યાં કં ન ૂ • 3 સંસ ાધનોના વપરાશનુ ં આયોજન િિયાલિી આયોજન સંસ ાધનોના ઉપયોગ અને પુન :ઉપયોગનો સિાવે શ થાય છે .
  • 10. • ભિૂ િ સંસ ાધનનો સદ ઉપયોગ કૃ િ િ પવિૃ િ પર િનભથ ય છે . • પિરવહન,સંિ ાર અને વયાપાર વગે રે સંસ ાધનના િવકાસિાં િહતવનો ભાગ ભજવે છે . • દે શ ના આિથિ ક િવકાસનો આધાર સંસ ાધનોની સમિૃ િધ,િવકાસ,અને વયવસથાપનિાં રહે લ ો છે . • વસિી વધારના દબાણના કારણે સંસ ાધનનો અિિશય ઉપયોગ વિયો છે .પિરણિે પદૂિ ણના પશ ઉદભવયો છે .
  • 11. • કૃ િ િ ઉતપાદન વધારવા જત ન ાસક ં ુ દવાઓના ઉપયોગથી પદુિ ણનો પશ ઉભો થયો છે . • ખનીજોના ઉતખનનથી ધળ અને ૂ ધુિ ાડોવધુ પે દ ાથાય છે . િે થ ી ભિૂ િ પદુિ ણ થાય છે . અને ભિૂ િને િબન ઉપયોગી બનાવે છે .
  • 12. િાનવ દારા થિા સંસ ાધનોના વયવસથાપન ને સંર િણ કહે છે . • કૃ દ રિી સંસ ાધનોનો નયાયસંગ િ અને સુય ોિજિ ઉપયોગ એટલે સંસ ાધનનુ ં સંર િણ • રાજસથાનની િબશોઇ જિિના લોકો ઉપયો • કે ટ લાક લોકો સંસ ાધનોનો બે ફ ાિ વિ ૃ અને ે . કરે છ િે િ ા કે ટ લાકર િણા િનયિોનુ ં પાલન કરે પાણીના સં અપવાદો છે . છે • સંસ ાધનો આપણા પયાથ વરણના ઘટકોછે .િે ન ા ૂ િવવે ક પણથ ઉપયોગથી પયાથ વરને
  • 13. • સંસ ાધનના દુર ઉપયોગથી પયાથ વરને હાની થાય છે . • અનવીનીકરણીય સંસ ાધનનો ઉપયોગિાં કાળજ આવશકય છે . • કારણ કે િે ન ુપ ુન :િનિાથ ણ થઇ શકત ું •ભૂ - આવરણ ં નથી. • જળ,સથળ,વાયુ ,વનસપિિ અને પાણીઓ િથા િાનવી પણ ભિૂ િ પરનાં િતવ છે .જને સંય ુક િ રીિે . ભ ૂ –આવરણ કહે છે .
  • 14. • ભૂ - આવરણીય પિરિસથિિને ભૌગોિલક અથવા કૃ દ રિિ પિરિસથિિ કહે છે . • આિથિ ક પવિૃ િના પાયાિાં ભિૂ િ િહતવનોભાગ ભજવે છે . • •િાનવ ઉતપાદક એટલે ઉપભોકિા પણ છે . પાકૃ િ િક રિના અને શુ ં ? • િે દ ાનો,પવથ િ ો અને ઉચિ પદે શ ો વગે રે િવિવધ ભિૂ િ આકારો • ભારિિાં િે દ ાનો 43 ટકા, પવથ િ ો 30 ટકા અને ઉચિપદે શ ો 27 ટકા છે .
  • 15. • ભારિની આબોહવા િોસિી છે . િે થ ી કૃ િ િ પાકો િાટે વધુ અનુકુળ છે . • ભારિિાં વિાથ ઋત ું િવશે િ િહતવ છે . ું • ભારિિાં વિાથ ઋતિ ાં જ જળ પિિિ વધુ થાય છે .વરસાદના િવિરણિાં દે શ ના એકભાગથી • બીજ ભાગિાં િભનિા છે . • વરસાદના અસિાંન િવિરણના કારણે દે શ િાં િસં િ ાઇની આવશયકિા ઉભી થાય છે . • ભારિિાં પંજ બ, હિરયાણા, ઉતર પદે શ િાં વધુ િસં િ ાઇ થાય છે .
  • 16. • જિીન ૃ • પથ વીના ઉપરના પોપડા ને જિીન કહે છે . • જિીન –એ ખે િણ નુ ં કૃ દ રિી િાિયિ છે . જિીન િનિાથ ી • જિીન એ ખડકોના ખવાણની ફિલિ પે દ ાશ છે . • ખડકોની ઉપર િાપિાન, વરસાદ, િહિ, ં ુ વનસપિિ અને જવજત ઓ વગે રે દારા ખવાણ થાય છે .
  • 17. • ખડકોના ભક ા દારા ભ ૂ – આવરણ બને છે . ૂ િે િ ા િાં ટ ી, કાં ક રા, રજ વગે રે હોય છે . • આ ભૂ -આવરણને રે ગ ોિલથ કહે છે . જિાં કે વ ળ ખનીજ દવયો હોય છે . • આ ભૂ -આવરણિાં આબોહવાની અસરને કારણે વનસપિિ- પાણીજ અવશે િ ોના સડવાથી જિવક દવયો ભળે છે . અને જિીન િનિાથ ણ થાય છે .
  • 18. • જિીન િનિાથ ણ અને િે ન ી ફળદપ િાના ુ િવકાસનો આધાર કે ટ લાક પિરબળો િહતવનો ભાગ ભજવે છે • જિ કે િળ ખડકો વનસપિિ પાણીજવન,આબોહવા, પદે શ નો ઢોળાવ અને સિયગાળો
  • 19. • આ પિરબળો એક જટીલ આિર સંબ ધોથી એક સંય ુક િ અસર ઉભી કરે છે . • ખવાણ અને ધોવાણની િિયાથી િવખંડ ન અને િવઘટન થાય છે . • આબોહવા ખવાણનો દર અને વનસપિિના પકાર નકી કરે છે . • ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે છે . • સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે છે
  • 20. • ભિૂ િના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે છે • સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે છે • કોઇ પણ દે શ નો આિથિ ક િવકાસ ખે િ ીના સંદથ ભે િે દે શ ની જિીનને ગુણ વિા પરઅને પકાર પર રહે લ ો છે
  • 21. • ભારિિાં જિીન િવસિાર વધુ હોવા છિાપિિિ નાં દે શ ો કરિા હે ક ટર દીઠ ઉતપાદન ઓછ છે . • કે ટ લાક સાિાજક કારણો , િસં િ ાઇની અપર િીૂ સગવડો, વૈ જ ાનીક અિભગિ ઓછો છે . ૂ ૃ • આપણા દે શ િાં ભપ ષ ઠની િવિવધિાને લીધે જિીનનુ ં વૈ િ વિય વધુ જોવા િળે છે
  • 22. • ભારિિાં જિીનના પકારો • પાિીન સિયિાં જિીનની ફદપિાને આધારે પકારો પડિા હિા ઉપજઉ જિીન અને બીન ઉપજઉ જિીન • રં ગ ોના આધારે • રાિી ,પીળી, કાળી, રાખોડી જિીનો • જિીનની કણ રિનાને આધારે • રે િ ાળ , કાંપ ની, િાટીયાળ વગે રે
  • 23. • ભારિિાં નીિે પકારે જિીનના પકારો પાડવાિાં આવે છે . • કાં પ ની જિીન • ભારિિાં િોટાભાગે ઉતરનાં િે દ ાન પદે શ િાં , િકનારાના િે દ ાની પદે શ િાં છિીસગઢ - બે સ ીન • કાં પ ની જિીન જિીનના બે પકારો છે . • ખદર- પર નાં િે દ ાની પદે શ િાં નવાકાંપ ની ૂ જિીનને ખદર કહે છે • બાંગ ર – નદી ખીણોિાં આવે લ ઉપરવાસની જૂ ન ા કાંપ ની જિીનને બાંગ ર કહે છે .
  • 24. • કાળી જિીન • િહારાષટ્ ,પિિિ િિય પદે શ , ગુજ રાિિાં જોવા િળે છે . • ગુજ રાિિાં આ જિીન કસદાર અને િીકણી હોય છે
  • 25. • કાળી જિીન લાંબ ાસિય સુધ ી ભે જ સંગ હ કરવાની િિિાધરાવે છે . • કાળી જિીન કપાસના પાક િાટે વધુ અનુકૂ ળ આવે છે . ુ • કાળી જિીનિા ં સક ી ઋતિ ાં જિીનનુ ં ઉપરનુ ં ૂ પડ સક ાઇ જય છે અને િે િ ં િીરા અને ફાડ પડે ૂ છે . • કાળી જિીન ને રે ગ ુર અથવા કપાસની કાળી જિીન િરીકે પણ ઓળખવાિાં આવે છે .
  • 26. • રાિી જિીન • રાિી જિીન આગને ય અને રપાંિ િરિ ખડકોનાં પદે શ િાં જોવા િળે છે . • રાિી જિીનિાં લોહિતવો અને સે િ નદય િતવોને કારણે જિીનો રં ગ રાિો દે ખ ાય છે . • ભારિિા ં રાિી જિીન ગોવા, િિિલનાડુ , કણાથ ટક, આધપદે શ , ઓિરસસા અને ઝારખંડ િાં જોવા િળે છે .
  • 27. • પડખાઉ જિીન વધુ વરસાદના કારણે િીવ ધોવાણના પિરણાિ સવરપે પડખાઉ જિીન િૈ ય ાર થાય છે . • વધુ વરસાદના કારણે જિીનના ઉપરના પોપડાનાં પોિક િતવો જિીનની અદર ઉિરી જય છે . િે થ ી જિીનિાં જિવક દવયોનુ ં પિાણ ઓછ હોય છે .
  • 28. પથથરોિાં લોહ અને ઍલયુિ િિનયિના િતવો વધુ હોય છે . • પડખાઉ જિીન દખખણના પહાડી પદે શ િાં , કણાથ ટક, કે રેલ , ઓિરસસા અને અસિિાં જોવા િળે છે
  • 29. • ભારિિાં પહાડી જિીન િે ઘ ાલય, અરુ ણ ાિલ , ૂ પવથ ન ી પવથ િ ીય શે ણ ી, ઉિંર ાિલ, િહિાિલ પદે શ જમમુ અને • જગ લોના કારણે પહાડી જિીન િાં ં કશિીરિાં જોવા િળે છે . જિવકદવયોનુ ં પિાણ વધુ હોય છે . • િશવાલીક પવથ િ શે ણ ીિાં ઓછી કસવાળી અને •અપિરપિવ જિીન જોવા િળે છે • પહાડી જિીન રે િ ાળ , િછદાળ, અને જિવ દવયોના અભાવ વાળી હોય છે .
  • 30. • 6 રણ પકારની જિીન • રણ પકારની જિીન શુ ષ ક અને અધથ શ ુ ષ ક િવસિારિાં જોવા િળે છે • ભારિિાં ગુ જ રાિ,રાજસથાન, પંજ બ અને હિરયાણાિાં રણ પકારની જિીન જોવા િળે છે . • રણ પકારની જિીનિાં િારકણોની અિધકિા અને જિવક પદાથોની ઓછપ જોવા િળે છે .
  • 31. • જિીન – ધોવાણ • કૃ દ રિી પિરબળો દારા જિીનકણોનુ ં એક જગયાયએથી બીજ જગયાએ દૂર હડસે લ ાઇ જવુ ં િે ને જિીન ધોવાણ કહે છે • જિીન. ધોવાણ વહે િ ા જળ અને પવનો દારા થાય છે • જિિન ધોવાણ મુખ યતવે તણ પિધિિથી થાય છે . • કોિર ધોવાણ, પડ ધોવાણ અને પવન ધોવાણ
  • 33. • ખરાબાની ભિૂ િ • ધોવાણ દારા જિીન કૃ િ િિાટે બીન ઉપયોગીબને છે િે ને ખરાબાની ભિૂ િ કહે છે . • િંબ લની ખીણિાં આ પકારની જિીનને કોિર ની ભિૂ િ કહે છે . • રણપદે શ ોિાં પવનો દરા રે િ ીકણો એક જગયાથી બીજ જગયાએ િનિે પ ણ થાય છે . અને ભિૂ િ કૃ િ િ િાટે બીનઉપયોગી બને છે .
  • 34. • જિીન ધોવાણ અટકાવવા િાટે ન ી પિધિીઓ • જળ વહે ણ ની િિવિાને ઘટાડવા નાના નાનાબંધ ો બાંધ વા ૃ • વિ ા રોપણ કરવુ ં ૃ • વિ ા રોપણના િાયથ િિિાં લોકોએ પણ સાથ સહકાર આપવો
  • 35. • ભારિનો ભિૂ િ ઉપયોગ • ભારિનુ ં કુલ િે ત ફળ 32.8 લાખ િો.િકિી છે . • કુલ ભિૂ િનાં 93% નો ઉપયોગ થાય છે . • િે ન ા 46% ભિૂ િ િાં વાવે િ ર • 22%ભિૂ િિાંજ ગ લો છે ં • 05%ભિૂ િ ઉજજડ છે • 8% ભિૂ િ પડિર છે • 4% ભિૂ િ કાયિીક ગૌિર છે • 14% ભિૂ િ કૃ િ િ િાટે ઉપલબધ નથી • 01% ભિૂ િ બાગિાં બાગ બગીિા છે • ભારિિાં વાવે િ ર િવસિાર હે ઠ ની 16% ભિૂ િિાં એક કરિા વધુ પાક લે વ ાિાં આવે છે .
  • 37. • ભારિિાં જુદ ા જુદ ા રાજયોિાં કૃ િ િ ભિૂ િનું પિાણ જુદુ જુદુ છે . • પંજ બ અને હિરયાણાિાં 80% કૃ િ િ ભિૂ િ છે . • અરુ ણ ાિલ , િિઝોરિ, અદાિાન િનકોબાર અને િિણપુર િાં 10% કૃ િ િ ભિૂ િ છે .
  • 38. • ભારિિાં જગ લનું પિાણ કુલ િે ત ફળના તીજ ં ભાગ કરિા ઓછ છે • ભારિના કે ટ લાક ભિૂ િ ભાગને ઉજજડ ભિૂ િ ભાગિા િવભાજિ કરવાિા આવયો છે . • ઉજજડ ભિૂ િ ભાગિા શુ ષ ક, પવથ િ ીય અને રણ પદે શ નો • ભિૂ િ – શ થાય છે .અને ભિૂ િ સંર િણ સિાવે અવિિણ • કૃ દ રિી પિરબળો િસવાય િાનવીય પવિ ીઓ ૃ દારા જિીન ધોવાણ થાય છે િે ને ભિૂ િ અવિિણ કહે છે .
  • 39. • િાનવી દારા િનવથ ન ીકરણ, • પશુ ઓ થકી અિિિરાણ, • વનીલ િે ત ના વયવસથાપન સંદ ભે લાપરવાહી • ખનન અને ઉધોગ એ મુખ ય િાનવી પવિ ીઓ ૃ છે િસિે ન ટ ઉધોગ િાટે પથથર – ચન ોપીસવાનુ ં , • ૂ • ખનન કયાથ પછી ભિૂ િ ખાલી પડીરહે છે પાકા પથથરો િોડવાનુ ં િથાિિનાઇ િાટીના વાસણો બનાવવાના ઉધોગિાંથ ી િોટા પિાણિાં રજ ઉડે છે . • આ રજ વાિાવરણિાં ભળે છે અને સિયજિા નીિી બે સે છે અને જિીન અને પ ાકને નુક સાન કરે છે .
  • 40. • ભારિિાં લગભગ 13 કરોડ ભિૂ િ ભાગિાં જિીન ધોવાણ થઇ ચક ું છે . ૂ ં • િે ન ા 28% જગ લોના ધોવાણથી , • 57% પાણીથી અને • 10% પવનથી • ભિૂ િ ધોવાણ અટકાવવાની કે ટ લીક પિધિીઓ • પવથ િ ીય િવસિારિાં સીડી દાર ખે િ રો બનાવવા ૃ • ઢોળાવવાળા િવસિારિાં વિ ારોપણ કરવું
  • 41. કોિર ધોવણ અટકાવવા નાના બંધ કે બ ંધ ારા બાં ધ વા ૃ • વિ ોની રિક િે ખ લા બનાવી પશુ ન ાં અિિિરાણ ને અટકાવી શકાય • રણને આગળ વધત ુ અટકાવવા કાં ટ ાળી વનસપિિ • કૃ િ િ – ભિૂ િિાં ભે જ સંગ હ, ઉગાડી અટકાવી શકાય • યોગય િનયિિિ પશુ િ રાણ, • ઉજજડ ભિૂ િિાટે યોગય વયવસથાપન • ખનન પવિૃ િ પર િનયંત ણ વગે રે પગલા ભરી શકાય