1. Dr Zbigniew Wendland
Wydz. Ekonom.-Rolniczy
Katedra Nauk Humanistycznych
Elementy filozofii - zagadnienia egzaminacyjne
1. Pojęcie filozofii i jej najważniejsze zagadnienia
Nazwa „filozofia” pochodzi od dwóch greckich słów: „filein” - kochać, miłować i „sofia” - mądrość. W etymologicznym znaczeniu
słowo „filozofia” znaczy tyle, co „umiłowanie mądrości”. Po raz pierwszy nazwy „filozofia” użył Pitagoras w VI w. p.n.e. (580-
500 p.n.e.).
W znaczeniu realnym:
Pytania filozoficzne:
Lista najważniejszych pytań jako wyróżników filozofii (6 grup problemowych):
1. dlaczego jest raczej coś, a nie nic? jak powstał świat i z czego jest zbudowany? czym jest byt lub co stanowi jego istotę?
czy świat ma charakter prawidłowy czy przypadkowy? czy istnieje Bóg jako stwórca świata?;
2. skąd się bierze i na czym polega nasza wiedza o świecie? na czym polega prawda i fałsz w wiedzy o świecie? czym jest
język i jaka jest jego rola w poznawaniu świata?;
3. na czym polega dobro i zło w ludzkich uczynkach? jak człowiek powinien w ogóle postępować?;
4. na czym polega piękno i brzydota w ludzkich doznaniach? kiedy mamy prawo orzec o czymś, że jest piękne?;
5. kim jest człowiek? kim jestem Ja? co to znaczy, że jestem jakimś Ja? na czym polega sens ludzkiego (w tym także mojego)
istnienia?;
6. czy i jaki sens ma historia powszechna? od czego zależą dzieje ludzkości? jakie prawa nimi rządzą?
Dziedzina rozważań ogólnych na temat istoty bytu , źródeł poznania rzeczywistości, sensu życia i innych zagadnień dotyczących
poglądu na świat i człowieka.
Stajemy się filozofami, kiedy nasz dotychczasowy, potoczny, „swojski” świat, w którym wcześniej dobrze czuliśmy się, zaczyna
tracić swoją oczywistość i staje się dla nas problematyczny.
Zdaniem Karla Jaspersa, świat w którym żyjemy, traci swoją oczywistość i swojskość w tzw. „sytuacjach granicznych”,
np. w obliczu śmierci, w cierpieniu, wobec konieczności podjęcia walki, w obliczu potrzeby dokonania trudnych wyborów
moralnych, w sytuacji winy i in.
Można do tego jeszcze dodać, że na wyjście z utartej codzienności mają również wpływ pewne pozytywne okoliczności naszego
życia, jak np.:
 stan samotności i ciszy,
 znalezienie się w sytuacjach szczególnie urokliwych kontaktów z naturą, które wzbudzają w nas uczucie podziwu i
zaciekawienia dla piękna, harmonii i porządku przyrody,
 doświadczenie pozytywnie nas zaskakujących zjawisk i przeżyć w życiu osobistym, np. przeżycie chwili wielkiej radości,
szczęścia, przełomów historycznych itp.
 owszechna tradycja filozoficzna zna dwa zasadnicze bodźce do zadawania pytań natury filozoficznej: zdziwienie i
wątpienie. Mówili o tym najwybitniejsi filozofowie, jak: Sokrates, Platon, Arystoteles, Św. Augustyn, Kartezjusz.
Czym może poszczycić się filozofia, uważana za królową i matkę wszystkich nauk?
Filozofia jest nieustającym dialogiem filozofów na temat jednych i tych samych pytań.
Postęp w filozofii jest postępem w znajdowaniu coraz lepszych odpowiedzi na odwieczne pytania filozofii oraz także jest postępem
polegającym na formułowaniu nowych pytań, które wchodzą do indeksu pytań natury filozoficznej i prowokują ludzi do twórczych
poszukiwań. Wszystkie systemy filozoficzne przyczyniają się do poznania rzeczywistości, wszystkie wzbogacają i pogłębiają naszą
wizję świata. Jak mówił kiedyś filozof niemiecki Fichte (przełom XVIII i XIX w.): „każdy ma taką filozofię, jakim jest
człowiekiem”.
2. Podstawowe działy filozofii
Jeszcze w starożytności ukształtował się podział filozofii na trzy główne działy: fizyka, logika i etyka.
Najważniejszymi działami filozofii lub dyscyplinami filozoficznym, które współcześnie mieszą się w obrębie filozofii są:
1. ontologia - „teoria bytu” i „metafizyka”;
2. gnozeologia lub epistemologia - „teoria poznania”;
3. etyka - nauka o moralności lub nauka o wartościach dobra i zła;
4. estetyka - nauka o wartościach piękna i brzydoty;
5. antropologia filozoficzna - filozofia człowieka; dyscyplina filozoficzna zajmująca się problemami człowieka jako jednostki
lub tzw. problemami egzystencjalnymi;
6. historiozofia, filozofia historii lub filozofia dziejów - zajmuje się problemem sensu dziejów i prawidłowościami, od
których zależy rozwój historii powszechnej.
Dwa główne nurty
Jeszcze w starożytności doszło do wykrystalizowania się w refleksji filozoficznej dwóch głównych nurtów, które do dzisiaj dzielą
filozofię na dwie, różniące się od siebie orientacje:
 nurt przyrodniczy - ukształtował się wcześniej (VII-VI w. p.n.e.); Głównym problemem filozoficznym tego nurtu jest
pytanie: „jak powstała przyroda i co stanowi jej prawdziwą naturę?”
 nurt humanistyczny - w historii filozofii został zapoczątkowany nieco później, w V w. p.n.e., tak zwany ‘okres
oświecenia starożytnego” w szkole sofistów, lecz za właściwego twórcę tego nurtu uważa się Sokratesa. Główną ideą
nurtu humanistycznego jest hasło, którego autorem był najwybitniejszy z sofistów - Protagoras: „miarą wszystkich rzeczy
jest człowiek.”
Cztery najważniejsze okresy:
1. filozofia starożytna: od VII w. p.n.e. do V lub VI w. n.e.; najważniejsze osiągnięcia filozofii starożytnej to systemy
1

2. filozoficzne Platona i Arystotelesa ( V - IV w. p.n.e.);
2. filozofia średniowieczna: od VII do XIV w. n.e.; najważniejsze osiągnięcie filozofii średniowiecznej to system filozoficzny
św. Tomasza z Akwinu (XIII w.);
3. filozofia nowożytna: od XV w. do śmierci Hegla (1831 r.); była to epoka wielu systemów filozoficznych, z których za
najważniejsze należy uznać: system Kartezjusza ( pierwsza poł. XVII w.), system Kanta (koniec XVIII w.) i system
Hegla (pocz. XIX)
4. filozofia współczesna: od lat trzydziestych XIX w.; jest to epoka wielu zróżnicowanych kierunków filozoficznych, jak np.:
pozytywizm, marksizm, filozofia życia, fenomenologia, egzystencjalizm i neotomizm.
3. Historyczne źródła greckiej filozofii
Początków filozofii greckiej doszukiwać się należy w procesie powstawania społeczeństwa niewolniczego w basenie
śródziemnomorskim. Przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne jakie dokonywały się na przełomie VII i VI w.p.n.e w świecie
greckim, ruchy kolonizacyjne, rozwój produkcji rzemieślniczej i handlu, wyjście Greków na szerokie wody.
Pierwszym ośrodkiem filozoficznym, w którym kształtowała się grecka i europejska filozofia było miasto-państwo Milet (greckie
polis). Od nazwy tego miasta wzięła się nazwa pierwszej szkoły filozoficznej: „szkoła milezyjska” (szkoła milezyjska była częścią
szkoły jońskiej).
Filozofia grecka wyrosła z trzech rodzajów wcześniej istniejących przesłanek lub źródeł o charakterze historyczno-kulturowym,
którymi były: wierzenia religijne, umiejętności praktyczne i reguły życiowe Greków. Owe trzy źródła filozofii można krótko
scharakteryzować w następujący sposób:
wierzenia religijne: w otaczających zjawiskach, szczególnie tych, które były dla ówczesnych Greków tajemnicze i groźne, widziano
działanie bóstw (Zeus - niebo, Tetyda - ziemia itp.); „mity greckie” były pierwszą próbą zrozumienia świata; każde zjawisko, które
wzbudzało zainteresowanie Greków miało swój mit, czyli opis tego, w jaki sposób i które bóstwo spowodowało jego istnienie;
umiejętności praktyczne: w VII w. p.n.e. Grecy posiadali różne umiejętności praktyczne, które z reguły przejęli od innych ludów,
np. prowadzenie rachunków (od Chaldejczyków), mierzenie przestrzeni (od Egipcjan), orientacja na lądzie i morzu (od Fenicjan),
leczenie chorób (od Egipcjan, Babilończyków)i in.;
reguły życiowe: wyrosły jako wynik uogólnień z życia publicznego oraz osobistych doświadczeń Greków i posiadały charakter
przepisów, dotyczących tego, jak należy postępować w życiu publicznym i prywatnym, aby mógł istnieć porządek społeczny a ludzie
mogli odnosić korzyści, nie wyrządzając sobie nawzajem krzywd. Tych, którzy formułowali tego rodzaju przepisy nazywano
„mędrcami”; mówi się o siedmiu najwybitniejszych mędrcach, którym starożytna Grecja najwięcej zawdzięczała w sprawach
prawno-moralnych w okresie „przed-filozoficznym” (np. jednym z mędrców był Solon – sławny prawodawca Aten, do tego grona
zaliczano także pierwszego filozofa greckiego - Talesa).
4. Ogólna charakterystyka jońskiej filozofii przyrody
Filozofia grecka powstała w VII - VI w. p.n.e., na obrzeżach Azji Mniejszej, w krainie geograficznej o nazwie Jonia, w mieście-
państwie (polis) Milet. Tam powstały pierwsze szkoły filozoficzne: „szkoła jońska” i „szkoła milezyjska”. Do grupy filozofów
przypisanych do „szkoły milezyjskiej” należą: Tales z Miletu, Anaksymander i Anaksymenes (obaj także z Miletu). Pojęcie
„szkoła jońska” jest szersze i obejmuje również Heraklita z Efezu. Obie szkoły ukształtowały się wokół problemu poznawczego,
nazwanego „pierwszym pytaniem filozoficznym”, które brzmiało: „jak powstał świat i z czego jest zbudowany?” lub w nieco
innym sformułowaniu: „jaki był początek przyrody i co stanowi jej główną zasadę?”
W starożytności mówiono, że filozofia zajmuje się pytaniem o „arche”. Greckie słowo „arche” miało podwójny sens: z jednej strony
znaczyło ono tyle, co początek, pra-tworzywo, z którego wszystko powstało, a z drugiej strony, odnosiło się do natury lub zasady
rzeczywistości aktualnie istniejącej.
5. Poglądy i znaczenie Talesa z Miletu
Tales z Miletu: (ok. 625 do ok.545 r. p.n.e.) uważany jest powszechnie za pierwszego filozofa europejskiego. Uważając wodę za
źródło i zasadę wszechrzeczy, odszedł od mitologicznego-religijnego objaśniania rzeczywistości i zapoczątkował interpretację
empiryczno-racjonalną. Głosił pogląd, że „wszystko jest z wody”. Z wody powstało i z wody się składa oraz po wszystkich
przemianach do wody powróci. Woda jest również źródłem ruchu i życia.
6. Poglądy Anaksymandra i Anaksymenesa
Anaksymander: (od ok. 609 r. p.n.e. do ok. 546 r. p.n.e.), przyjaciel i uczeń Talesa, autor pierwszego dzieła filozoficznego pt.: „O
przyrodzie”, był zdania, że początkiem i zasadą świata (arche) jest substancja różna od wszystkich postrzeganych żywiołów i nazwał
tę substancję „bezkresem” („apeiron”). Ów „bezkres” charakteryzuje się dwiema własnościami: jakościową nieokreślonością oraz
ilościową nieograniczonością. Na pytanie, w jaki sposób z „bezkresu” powstał cały zróżnicowany świat?, Anaksymander
odpowiadał, że najpierw wyłoniły się przeciwieństwa zimno i ciepło, a następnie z tych przeciwieństw powstały konkretne żywioły,
jak: ziemia, woda, powietrze, ogień i dalej z żywiołów powstały wszystkie konkretne rzeczy.
Anaksymenes: (ok. 585 do 525 r. p.n.e.), uczeń Anaksymandra, także autor dzieła „O przyrodzie”, dokonał syntezy stanowiska
Talesa i Anaksymandra i uznał, że „arche” to powietrze, które jako jedyny z żywiołów spełnia dwa warunki, jakie miał na uwadze
Anaksymander w odniesieniu do „bezkresu”. Na pytanie, w jaki sposób z powietrza powstał świat wszystkich rzeczy, Anaksymenes
odpowiadał, iż dokonało się to na zasadzie rozrzedzania i zagęszczania się powietrza.
7. Poglądy i znaczenie Heraklita
Heraklit z Efezu (ok. 540 do ok. 480 r. p.n.e.); był kontynuatorem przyrodniczych zainteresowań swych poprzedników ze szkoły
milezyjskiej; mocno akcentował i rozwijał zagadnienia zmienności, względności oraz rozumnego porządku wszechrzeczy. Heraklit
uznał ogień za źródło i zasadę wszechświata. Według niego, wszechświat zawsze był i zawsze będzie „żywym ogniem”: na
przemian przygasającym i rozpalającym się. Przemiany ognia następują według schematu koła i dokonują się w dwóch
zasadniczych kierunkach: „od ognia” i „do ognia”. Ogień (droga w dół) ochładzając się, przechodzi w powietrze, powietrze - w
wodę, woda - w ziemię, ziemia (droga w górę) - ocieplając się przechodzi w wodę, woda - w powietrze, powietrze - w ogień itd.
Tę ciągle zmieniającą się, dynamiczną rzeczywistość Heraklit porównywał z rzeką, do której nie można wejść dwa razy jako do tej
2

3. samej. Był twórcą powiedzenia, które na zawsze pozostało związane z jego imieniem, że „wszystko płynie” (w jęz. gr. panta rei).
Jego teorię zmienności nazywa się weriabilizmem.
Istnienie świata polega na jego ciągłym stawaniu się. Jedyną stałą własnością świata jest to, że się zmienia oraz stały jest również
porządek, według którego zmiany się dokonują. Ten porządek pochodzi, według Heraklita, od boskiego rozumu - „Logos”, który
jak siła kosmiczna przenika od wewnątrz całą rzeczywistość.
8. Poglądy eleatów na byt
Szkoła eleatów jest nazywana także „szkołą elejską”. Jedna i druga nazwa pochodzi od miasta Elea w Płd. Italii (zach. kolonie
Greków), w którym w VI-V w. p.n.e. istniała szkoła filozoficzna, głosząca poglądy całkowicie odmienne od tych, jakie we
wschodnich koloniach głosili Jończycy. Twórcą szkoły był Parmenides z Elei a najwybitniejszym z jego uczniów okazał się Zenon
z Elei. Punktem wyjścia w konfrontacji ze szkołą jońską było przyjęcie przez eleatów innej metody dochodzenia do wiedzy o
świecie. Była to metoda polegająca na czystym rozumowaniu, bez udziału zmysłów;
Główną tezą poglądów Parmenidesa było twierdzenie: „byt jest, a niebytu nie ma”. Z tego najważniejszego twierdzenia, które
„eleaci” uzasadniali w sposób całkowicie spekulatywny (zdanie: „istnieje niebyt” byłoby wewnętrznie sprzeczne), wyprowadzali w
sposób równie spekulatywny i logicznie spójny kolejne tezy swej teorii, jak np.: „byt nie ma początku”; „byt jest wieczny”; „byt
jest jeden”, „jest ciągły” (niepodzielny), nieruchomy, niezmienny i in.
9. Poglądy Zenona z Elei na temat ruchu (paradoksy ruchu)
Prawd o bycie, które sformułował Parmenides bronił jego uczeń: Zenon z Elei, wysuwając swoje sławne argumenty przeciwko
wielości rzeczy oraz przeciwko ruchowi. Najbardziej znane są cztery argumenty Zenona przeciwko ruchowi.
• Dychotomia głosi, że jeżeli jakieś ciało znajduje się w ruchu, to musi pokonać jakąś odległość, aby przebyć połowę drogi,
musi najpierw pokonać połowę połowy i tak dalej w nieskończoność; z tego wynika wniosek, że ciało w ogóle się nie
porusza.
• Achilles lub Achilles i żółw mówi o tym, że najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego, jeżeli na starcie
wolniejszy będzie miał chociażby minimalną przewagę; goniący musi bowiem najpierw dojść do miejsca, z którego
wyruszył goniony; a goniony pokona w tym czasie choćby minimalny następny odcinek drogi i tak będzie w
nieskończoność; z tego wynika wniosek, że nie ma żadnego wyścigu, bo nie ma żadnego ruchu.
• Strzała to nic innego, jak złudzenie naszych zmysłów; gdyby strzała leciała, musiałaby w każdej chwili „być” w jakimś
miejscu, a to by znaczyło, że strzała nie leci, lecz „jest”, czyli nie jest prawdą, że się porusza. Wynika to z supozycji, że
czas składa się z szeregu ‘teraz’.
• Stadion stwierdza, że dwa ciała poruszające się na stadionie z jednakową prędkością pokonują jednakową przestrzeń w tym
samym czasie, ale kiedy te same ciała poruszają się w przeciwnych kierunkach, wtedy jedno mija drugie w czasie o połowę
krótszym w stosunku do czasu, gdy jedno ciało znajduje się w spoczynku. Ostatni argument wykazuje względność ruchu
aniżeli jego brak. Jeżeli Zenon może wykazać, że ruch jest względny, to zgodnie ze swymi założeniami wykazuje, że go
nie ma.
10. Atomizm Demokryta
Szkoła atomistów
Poglądy Demokryta (ok. 460-370 r. p.n.e.) stanowiły ukoronowanie poglądów całego wcześniejszego nurtu przyrodniczego w
filozofii greckiej. Demokryt stworzył atomistyczno-materialistyczną teorię bytu, której pierwszy zarys pochodził od jego
nauczyciela o imieniu Leukippos. Demokryt interpretował całą rzeczywistość w oparciu o dwa pojęcia: pojęcie atomu i pojęcie
próżni. Atomami (gr. atomos - niepodzielny) nazywał najdrobniejsze, niewidoczne, niepodzielne i występujące w nieskończonej
ilości elementy bytu, które różnią się od siebie wyłącznie ilościowymi parametrami (wielkość, kształt i porządek, czyli wzajemne
usytuowanie względem siebie). Wszystkie atomy są jednorodne pod względem jakościowym. Wszystkie są materialne,
nieprzenikliwe, wieczne i obdarzone ruchem. Ruch atomów jest powodem ich łączenia się w większe całości i ponownego
rozdzielania się. Względne trwanie skupisk atomów tłumaczył Demokryt różnicami kształtów atomów (haczyki, wypustki,
wgłębienia itp.). Niektóre atomy mają kształt okrągły czy kulisty i wtedy ich skupiska tworzą wyjątkowo nietrwałe lub ulotne ciała.
Także dusze ludzkie, których istnienie Demokryt uznawał, składają się z atomów, tyle tylko, że ich atomy wyróżniają się
doskonałymi kształtami (kształt kuli). Obok atomu Demokryt uznawał realne istnienie próżni, którą nazywał „nicością” i
„bezkresem”. Ostatecznie więc istnienie i wszelkie przemiany bytu objaśniał istnieniem i przemieszczaniem się atomów w próżni.
Zdaniem Demokryta, w świecie wszystko dzieje się z konieczności, ponieważ każde zdarzenie jest jednoznacznie powodowane
przez jakieś inne zdarzenie lub przez ciąg wcześniejszych zdarzeń. Wynika to z tego, iż ruch wszystkich atomów odbywa się po
jednoznacznie wyznaczonych torach. Była to skrajnie deterministyczno-fatalistyczna interpretacja przyrody i życia ludzi.
11. Działalność i poglądy sofistów
Określenie „sofiści” jest odnoszone do sporej grupy greckich filozofów, którzy nie stanowili szkoły filozoficznej w sensie
instytucjonalnym i na ogół nie tworzyli nawet własnych teorii filozoficznych. Z reguły byli to nauczyciele, którzy zajmowali się
odpłatnym kształceniem i wychowywaniem młodzieży. Sofiści, poprzez swoją działalność nauczycielską, przyczyniali się
szczególnie do kształtowania tych stron osobowości, które z człowieka czyniły dobrego mówcę i polityka. Nauczali takich dziedzin
i wpajali swym wychowankom takie umiejętności, jak np.: logika, dialektyka, gramatyka, retoryka, poetyka, muzyka, elementy nauki
o społeczeństwie, etyka i in. Niektórzy z sofistów, przede wszystkim Protagoras i Gorgiasz, zasłużyli również na godność
znaczących w historii filozofii myślicieli. Z uwagi na coś, co można nazwać praktykowaniem „sofistyki” jako pewnej „chytrej”
sztuki argumentowania, określenie „sofista”, które początkowo miało sens dodatni i znaczyło tyle, co „uczony”, nabrało
pejoratywnego znaczenia i zaczęło znaczyć tyle, co „pseudouczony”. Sofistyka stała się synonimem erystyki, tj. rozumowania, które
nadużywając dialektyki, stwarza pozory prawdy nawet dla twierdzeń ewidentnie fałszywych.
12. Poglądy Protagorasa na temat wiedzy
Protagoras (ok. 481-411 r. p.n.e.) był najbardziej filozoficznym umysłem spośród wszystkich sofistów. Sformułował pewne
filozoficzne zasady, w imię których występowali inni sofiści. W szczególności chodzi o cztery zasady określające poznanie i wiedzę.
3

4. A oto te zasady:
 zasada sensualizmu, zgodnie z którą prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów
 zasada relatywizmu: jeżeli wiedza ma być oparta tylko na postrzeżeniach zmysłowych, to konsekwencją tego musi
być uznanie jej względności.
 zasada praktycyzmu: jedna prawda ma wyższość nad drugą prawdą o tyle tylko, o ile posiada większą
użyteczność praktyczną;
 zasada konwencjonalizmu: to, że pewne prawdy uchodzą za powszechnie obowiązujące, jest jedynie wynikiem
umowy a nie jakiegoś przyrodzonego stanu rzeczy.
W wypowiedzi Protagorasa, która dochowała się do naszych czasów został zawarty pewien ciągle godny brania pod uwagę sposób
rozumienia nauki (także filozofii, która wtedy była jedyną nauką): filozofia to „zaradność w gospodarowaniu domem i państwem
oraz możliwie największa sprawność w mówieniu i działaniu”.
13. Postać i znaczenie Sokratesa
Sokrates (469-399 r. p.n.e.) był pierwszym z wielkich greckich filozofów, którzy położyli filozoficzne fundamenty pod zachodnią
kulturę. Czuł w sobie szczególne powołanie do kształtowania moralnego wymiaru życia ludzi poprzez nakłanianie ich do realizacji
hasła „poznaj samego siebie” oraz zastanawianie się nad treścią uznawanych wartości. Uważany jest za filozofa, który wyszedł ze
szkoły sofistów, choć on ostro ganił sofistów za ich relatywizm w stosunku do wartości oraz za to, że nauczali za pieniądze. Mimo
to, Sokratesa łączył ze szkołą sofistów antropocentryzm w sposobie pojmowania przedmiotu filozofii oraz, że po mistrzowsku
opanował sztukę dialektyki jako umiejętności prowadzenia sporów i dyskusji. Sokratesa można uważać za właściwego twórcę nurtu
humanistycznego w historii filozofii, któremu początek dali sofiści. Uważa się także Sokratesa za twórcę pierwszego systemu etyki
normatywnej o nazwie „intelektualizm etyczny” oraz za wielkiego moralistę, który za najważniejsze uważał wartości moralne. W
399 r. p.n.e. wniesiono przeciwko Sokratesowi oskarżenie wobec Zgromadzenia Ludowego Aten, stawiając mu dwa zarzuty: o
demoralizację młodzieży oraz o bezbożność. Uznano go winnym i wydano wyrok śmierci poprzez wypicie kielicha cykuty.
Potomność dostrzegła w Sokratesie ideał filozofa, a w jego życiu i śmierci doskonałe wypełnienie obowiązków filozofa.
14. Poglądy Sokratesa na zagadnienie duszy człowieka
Sokrates za główne swoje powołanie jako uważał troskę o duszę: swoją własną, swoich przyjaciół i wszystkich innych ludzi. Dobro
duszy, to według niego rzecz najważniejsza, ważniejsza niż zdrowie fizyczne i powodzenie, ważniejsza niż sprawy publiczne, a
nawet ważniejsza niż życie. Pojęcie duszy nabrało u Sokratesa nowego znaczenia. Przede wszystkim należy podkreślić, że dusza u
tego wybitnego filozofa jest czymś bardzo indywidualnym, co nadaje każdej jednostce ludzkiej jej indywidualną wyjątkowość, i co
należy rozpatrywać jednocześnie w kategoriach moralnych i intelektualnych. Jest ona w jednostce ludzkiej substancjalną zasadą,
od której zależy zdolność rozeznawania tego, co dobre i tego, co złe.
15. Poglądy etyczne Sokratesa
Ludzie czynią źle z niewiedzy czy raczej z wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywamy intelektualizmem etycznym, który
stworzył Sokrates. Wynika z niego, iż cnoty można się nauczyć a od nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy.
Główną ideą Sokratesa było to, że człowiek mądry jest z konieczności człowiekiem dobrym, z tym jednak, że Sokrates miał na
uwadze wiedzę i mądrość w zakresie właściwego rozumienia wartości etycznych, a nie na przykład mądrość w znaczeniu wiedzy o
przyrodzie. Etycznym ideałem Sokratesa był człowiek, który we właściwy sposób rozumie, na czym polega dobro, sprawiedliwość,
męstwo, miłość itd. Pojęcie cnoty wg Sokratesa - cnotą nazywa samopoznanie rozumowe, oparte na obserwacji psychologicznej,
inaczej wiedza, która jako taka zapewnia człowiekowi obyczaje postępowania i sprawiedliwe regulowanie stosunków między
ludźmi.
Konkretne poglądy etyczne Sokratesa można przedstawić w postaci kilku najważniejszych tez:
 cnota jest dobrem bezwzględnym;
 cnota jest wiedzą;
 cnoty można się nauczyć;
 cnota jest jedna;
 cnota daje pożytek i szczęście;
16. Metoda Sokratesa (poglądy logiczne)
Sokrates położył wielkie zasługi dla powstania logiki. Nauczając ludzi „rozumu” a przez to i cnoty, uważał zarazem, że sam nie
posiada gotowej wiedzy, którą mógłby innym tylko przekazywać. Słynna była maksyma Sokratesa: „wiem, że nic nie wiem”.
Wielu uważało, że był najmądrzejszy z wszystkich, ponieważ wiedział, że nic nie wie. Istotą tej logiki jako metodologii
dochodzenia do wiedzy są dwie metody:
Metoda elenktyczna - sprawdzenie i zabijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji
doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym
Metoda maientyczna - polega na dopomnażaniu uczniowi w uświadamianiu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne
stawianie pytań, metoda ta zakłada, iż każdy człowiek posiada intuicyjną wiedzę o dobru.
17. Poglądy etyczne cyników
Bezpośrednio po śmierci Sokratesa problematykę etyczną rozwijali filozofowie zaliczani do dwóch szkół grupujących bezpośrednich
uczniów Sokratesa, tj. szkoły cyników i szkoły cyrenaików. Nazwą „szkoła cyników” określa się grupę filozofów w IV w. p.n.e.,
której przywódcą był Antystenes, a obok którego historia filozofii odnotowała przede wszystkim Diogenesa z Synopy jako znanego
popularyzatora cynizmu. Nazwa „cynicy” pochodzi od nazwy gimnazjonu: „Cynosarges”, będącego miejscem spotkań przyjaciół
Antystenesa. Antystenes przejął od Sokratesa pogląd, że najważniejszą rzeczą w życiu człowieka jest cnota; wszystko inne jest
nieważne, w tym - i to już różni Antystenesa od Sokratesa - dla cnoty nie jest ważna wiedza. Cnota sama wystarcza do szczęścia.
Jest ona dobrem samowystarczalnym i danym człowiekowi przez naturę. Wszystko inne, co czasami uchodzi za dobro, to tylko
pewne ludzkie konwencje, które należy odrzucić. Według cyników, ludzie powinni przyjąć postawę całkowitej obojętności wobec
4

5. wszystkiego, co nie jest cnotą; w ten sposób uzyskają prawdziwą wolność i niezależność. Ludzi, którzy taką wolność i niezależność
uzyskali, cynicy nazywali mędrcami.
18. Poglądy etyczne cyrenaików
Przywódcą innej grupy filozofów, działającej w V-IV w. p.n.e., którą określa się nazwą „szkoła cyrenaików” był Arystyp z
Cyreny. Arystyp wiódł życie „dworaka” i „światowca”. Odpowiednio do swojego modelu życia, głosił określone poglądy o
charakterze etycznym i obyczajowym. Naczelnym hasłem życia i poglądów Arystypa była „przyjemność”. Ona jest jedynym
dobrem, o które warto w życiu zabiegać, a jedynym złem jest przykrość. Celem życia człowieka jest szczęście, polegające na
doznawaniu przyjemności. Przyjemność jest zawsze stanem przelotnym, chwilowym, trwającym tak długo, dopóki działa
wywołujący ją bodziec. Z tego wynika, że wymiar ludzkiego szczęścia zależy od prostej sumy przyjemnych chwil, które człowiek
może sobie zapewnić w swym życiu. Cyrenaicy nie mieli na uwadze wyszukanych przyjemności; są przede wszystkim przyjemności
natury cielesnej, ponieważ można je najłatwiej osiągać. W ogóle, pośród różnych przyjemności nie ma lepszych i gorszych,
wyższych i niższych; jedyna różnica między przyjemnościami to różnica intensywności w doznawaniu przyjemności, a więc różnica
ilościowa. Cyrenaicy zapoczątkowali tradycję etyki hedonistycznej (gr. hedone – przyjemność).
19. Dualizm świata rzeczy i świata idei u Platona
Podstawą systemu filozoficznego Platona jest teoria idei (jednym prawdziwym bytem są idee, a świat jest tylko ich odbiciem świata
idei) oraz wynikający z niej dualizm świata: bytu idealnego - niedostępnego zmysłom i bytu materialnego - zmysłowego. Z
dwóch rodzajów bytu, tylko idee zasługują na miano rzeczywistości w pełnym tego słowa znaczeniu. O rzeczach można co najwyżej
powiedzieć, że „są”, a właściwie że ciągle stają się, nigdy nie istniejąc naprawdę. W stosunku do wiecznie istniejących,
niezmiennych i doskonałych idei, rzeczy są jedynie ich przelotnymi zjawami, cieniami, marnymi kopiami. Porządek świata rzeczy
jest jakimś odwzorowaniem porządku świata idei.
Jako ludzie jesteśmy - zdaniem Platona - jak jacyś kajdaniarze - przykuci kajdanami do świata rzeczy i nie jest wcale łatwo zerwać
te kajdany i zwrócić się ku światłu prawdy, czyli nie jest łatwo porzucić świat rzeczy i znaleźć się w świecie idealnym. Słynna
metafora jaskini, którą Platon posłużył się w VII księdze dialogu pt. Państwo, oddaje w pięknej literackiej formie najważniejszą
treść jego systemu filozoficznego.
Filozofia stworzona przez Platona nosi miano idealizmu obiektywnego. Platon wprowadza skrajny dualizm między światem
materialnym a duchowym, miedzy poznaniem zmysłowym a umysłowym, między materią a duchem, między ciałem a dusza,
między jednostką a społeczeństwem.
20. Koncepcja człowieka i teoria poznania u Platona
Koncepcja człowieka
Według Platona, byt ludzki łączy w sobie dwa odmienne składniki: materialne ciało i niematerialną duszę. Istotą człowieka jest
jego dusza. Człowiek to - zdaniem Platona - dusza władająca ciałem. Dusza jest doskonalsza od ciała; ciało jest dla duszy
więzieniem. Daje ona człowiekowi możliwość ponownego wydźwignięcia się do świata idei. Posiada szansę powrotu do królestwa,
które utraciła wskutek tego, że na jej losie zaciążył grzech. Tą szansą powrotu do królestwa prawdy jest filozofia, która jest ludzką
drogą dochodzenia do boskiej, czyli wiecznej prawdy. Poznanie filozoficzne jest w poglądach Platona środkiem umożliwiającym
powrót duszy do utraconego raju.
Platon wskazywał na istnienie w człowieku 3 różnych, choć powiązanych ze sobą części duszy, którymi są:
(a) dusza rozumna,
(b) dusza popędliwa (impulsywna),
(c) dusza pożądliwa (zmysłowa).
Każda z trzech części duszy dąży do właściwej sobie doskonałości, pojętej jako cnota. Cnotą duszy rozumnej jest mądrość,
popędliwej - męstwo, pożądliwej - panowanie nad sobą.
Z trzech części najważniejsza jest dusza rozumna, ponieważ poprzez wiedzę, która jest jej możliwością, umożliwia człowiekowi
wzniesienie się do świata idei, będącym światem prawdy, a poza tym, dusza rozumna, dając człowiekowi cnotę mądrości,
predysponuje go do czynienia dobra;
Teoria poznania
W teorii poznania Platon był skrajnym racjonalistą, tzn. utrzymywał, że tylko poznanie oparte na rozumie posiada wartość
naukową, ponieważ rozum dociera do pojęć, a pojęciom odpowiadają prawdziwe byty, czyli idee. Zmysły poznają tylko rzeczy;
dlatego poznanie zmysłowe jest bezwartościowe. Swoje przekonanie o wyłączności poznania rozumowego jako źródła prawdy,
Platon uzasadniał za pomocą koncepcji duszy ludzkiej, którą uważał za wieczną. Według tej koncepcji, dusza ludzka zanim wcieliła
się w ciało, przebywała w świecie idei i tam jako jedna z idei miała możliwość bezpośredniego oglądania innych idei, czyli miała
możliwość poznania prawdy. Po połączeniu z jakimś konkretnym ciałem ludzkim, wiedza duszy uległa utajeniu, ale ciągle jest w
niej obecna. Dlatego, według Platona, poznanie prawdy nie jest procesem przechodzenia od niewiedzy do wiedzy na drodze
nabywania różnych wiadomości pochodzących z zewnętrznego świata, lecz polega na przypominaniu tego, co dusza zapomniała,
gdy wstąpiła w ciało. Platońską teorię poznania często określa się nazwami pochodzącymi bądź od greckiego słowa anamnezis –
przypomnienie (teoria anamnezji), bądź – w kontekście późniejszego oddziaływania platonizmu na poglądy św. Augustyna – od
łac. słowa reminisci – wspominać (teoria reminiscencji).
21. Poglądy Platona na społeczeństwo i państwo
Generalnie Platon uważał państwo za niezbędne do należytego zorganizowania życia ludzi. Państwo przypomina organizm z
wyraźnym podziałem ról pomiędzy różne jego części. W tym organizmie każdy ma „robić swoje”, tzn. każdy ma czynić to, czego
od niego wymaga dobro państwa.
Państwo idealne to, zdaniem Platona republika arystokratyczna, składająca się z trzech stanów, do których należą ściśle
określone funkcje o zróżnicowanej doniosłości:
1. Filozofowie, u których przeważa dusza rozumna i którzy w związku z tym są predysponowani do sprawowania rządów w
państwie, ponieważ państwo winno być oparte na wiedzy.
5

6. 2. Wojownicy, u których dominuje dusza popędliwa i cnota męstwa i których funkcją jest w związku z tym pilnowanie granic
państwa oraz porządku wewnętrznego.
3. Rzemieślnicy i rolnicy - odznaczających się cnotą panowania nad sobą, biorącą się z przynależnej im duszy pożądliwej.
Zadanie - żywiciele społeczeństwa.
Rozpatrując sprawę idealnego ustroju państwa, Platon krytycznie przeanalizował ustroje, do jakich w swym rozwoju hist. doszły
różne państwa w okresie do V w. p.n.e.:
 timokracja - państwo, w którym rządy sprawują ludzie dążący do znaczenia i potęgi;
 plutokracja - państwo, w którym rządzą bogacze;
 demokracja - państwo, w którym rządzi lud;
 tyrania - państwo, w którym rządy sprawuje jednostka.
Znana jest jego wypowiedź na temat spraw politycznych, w której Platon orzekł, że „rzeczy nie będą szły dobrze w polityce dopóki
rządów w państwie nie będą sprawować filozofowie albo dopóki rządzący nie staną się filozofami”.
22. Zagadnienie dobra i cnoty w etyce Platona
W poglądach etycznych Platon początkowo przejął intelektualizm etyczny Sokratesa, sprowadzający cnotę do wiedzy. Z czasem
zmodyfikował pogląd Sokratesa w związku z wypracowaniem własnego systemu filozoficznego, którego istotą było oddzielenie bytu
zmysłowego od idealnego. Kluczowy udział w etyce Platona miała jego koncepcja duszy ludzkiej.
Dojrzała teoria etyczna Platona została zbudowana w oparciu o pięć następujących założeń:
1. wszystkie dobra, mogące być obiektem zainteresowania ze strony ludzi stanowią hierarchię;
2. na szczycie hierarchii znajduje się dobro najwyższe, dobro idealne, czysta i najwyższa idea dobra, którą Platon utożsamiał z
ideą piękna i boskim budowniczym - Demiurgiem; tę najwyższą ideę, będącą uosobieniem najwyższego dobra,
najwyższego piękna i boskiego Absolutu wyrażało greckie słowo „kalokagatia” (od gr. kalos – piękny i agathos – dobry);
3. dobra zmysłowe, związane ze światem rzeczy powinny być tylko początkiem, etapem przejściowym, choć potrzebnym, na
drodze człowieka ku najwyższej idei dobra. Na dążeniu do idei dobra i piękna Platon oparł swoją koncepcję miłości,
według której najwyższym celem miłości jest miłość do dobra i piękna samego w sobie. Osiągnięcie tego celu jest jednak
możliwe poprzez stopniowe przechodzenie przez kolejne szczeble miłości, poczynając od miłości zmysłowej, tj. cielesnej;
4. na dążeniu do osiągnięciu najwyższego dobra i piękna Platon oparł swoje ogólne rozumienie cnoty; cnota to właśnie
dążenie człowieka do osiągnięcia najwyższej postaci dobra;
5. Platon następnie przeszedł do rozróżnienia czterech konkretnych cnót, którymi były: mądrość, męstwo, panowanie nad
sobą i sprawiedliwość, z których trzy pierwsze wiązał z trzema częściami ludzkiej duszy (rozumna, impulsywna i
pożądliwa), natomiast czwartą cnotę - sprawiedliwość - wprowadził jako dodatkową, a jej zadanie widział w
harmonizowaniu, utrzymywaniu ładu, w obrębie trzech wcześniej wymienionych cnót.
23. Poglądy Arystotelesa na rzeczywistość (zagadnienie substancji)
Nazwą „metafizyka” określono tę część poglądów Arystotelesa, którą w innych przypadkach nazywa się ontologią lub teorią bytu,
a sam Arystoteles stosował do swoich poglądów, opisujących w najogólniejszy sposób całą rzeczywistość, określenie: „pierwsza
filozofia” (od gr. prote filosofia). Metafizyka rozważa powszechne własności i składniki tego wszystkiego, co istnieje. Według
Arystotelesa, rzeczywisty świat składa się z konkretnych, jednostkowych rzeczy, które podlegają ciągłym zmianom. Każda z rzeczy
jest samoistna, tj. odmienna od pozostałych rzeczy, a suma wszystkich rzeczy tworzy byt, który jest jedynym przedmiotem filozofii
(„pierwszej filozofii”), badającej jego powszechne własności i składniki. Wszystkie konkretne i jednostkowe rzeczy, które
Arystoteles nazwał substancjami, są bytami, którym przysługuje istnienie samoistne;
Z kolei szukając w konkretnych rzeczach - substancjach ich koniecznych własności i ogólnych składników, Arystoteles uważał dalej,
iż każda substancja składa się z dwóch składników: materii i formy. Ten pogląd Arystotelesa został nazwany „hilemorfizmem”.
Arystoteles charakteryzował materię jako bierne, bezkształtne tworzywo, materiał, czysty substrat, potencję, możność itp.; nie
występuje ona nigdy w czystej postaci, lecz zawsze w połączeniu z jakąś formą.
Z kolei forma jest tym, co wyzwala potencjalność materii i sprawia, że staje się ona czymś gatunkowym, np. cegła staje się domem,
marmur - posągiem, drewno - meblem itp. Forma jest elementem aktywnym, kształtującym rzeczy. W świecie konkretnych rzeczy -
substancji formy nie istnieją inaczej, jak tylko każdorazowo w połączeniu z jakąś materią. Przykładem materii może być glina, która
w połączeniu z pewną formą staje się cegłą, a cegła z kolei w innym kontekście może być rozpatrywana także jako materia, która w
połączeniu z pewną formą staje się domem. Arystoteles rozpatrywał zmiany w świecie rzeczy mówiąc, że polegają one na tym, iż
„materia się formuje, a forma materializuje”. Oznacza to, iż w świecie istnieje nieskończenie wiele form, które przesądzają o
istnieniu i pojawianiu się różnych rzeczy - substancji. Z dwóch składników substancji: materii i formy Arystoteles za ważniejszą
uważał formę i ten fakt stanowi element platonizmu, zachowany w jego poglądach.
W metafizyce Arystotelesa zawarte są również pewne elementy teologiczne - pojęcie Boga jako sprawcy ruchu w świecie, czyli
uznawał istnienie tzw. „pierwszego poruszyciela”, który nadał światu ruch.
24. Koncepcja człowieka i poglądy Arystotelesa na poznanie
Swoją teorię biernej materii i czynnej formy Arystoteles zastosował m.in. do koncepcji człowieka. W odniesieniu do bytu ludzkiego
uważał, że materia jest ciałem, a dusza - formą. Dusza i ciało stanowią organiczną jedność; dusza nie może istnieć bez ciała, a
ciało nie może spełniać swych funkcji bez duszy. Dusze posiadają także zwierzęta i rośliny. Arystoteles odróżniał trzy rodzaje duszy
i odpowiednio do nich trojakie funkcje duszy:
(a) dusza roślinna, której funkcjami są odżywianie się i wzrost ciała;
(b) dusza zwierzęca, której funkcjami są spostrzeżenia zmysłowe oraz uczucia i popędy;
(c) dusza myśląca, właściwa jedynie człowiekowi, której funkcjami są zdolność do poznania bytu (rozum teoretyczny) oraz zdolność
do poznania dobra (rozum praktyczny). Dusza ludzka zawiera w sobie funkcje duszy zwierzęcej a dusza zwierzęca - funkcje duszy
roślinnej.
Teorię poznania Arystotelesa charakteryzowało przede wszystkim fundamentalne rozróżnienie i docenienie dwóch rodzajów
poznania, które są zarazem dwoma jego kolejnymi etapami; chodzi o poznanie zmysłowe i poznanie rozumowe.
6

7. 25. Zagadnienie cnoty i szczęścia w etyce Arystotelesa
W przeciwieństwie do idealistycznej etyki Platona, Arystoteles stworzył etykę, która miała charakter realistyczny i empiryczny;
Arystoteles uznał, że pojęcie dobra najwyższego należy określić poprzez empiryczną obserwację tego, jakimi wartościami ludzie się
kierują w swym rzeczywistym życiu i którą z tych wartości uważają za najwyższą. I w taki sposób doszedł do wniosku, że najwyższą
wartością, do której wszyscy dążą i której wszyscy pragną jako najwyższego celu jest „eudaimonia”. Słowo to znaczy u Arystotelesa
tyle, co szczęście jednostki. Szczęście człowieka powinno polegać na doskonałym wypełnianiu funkcji, która wynika z istoty
człowieka, a ponieważ istotą człowieka jako posiadacza duszy rozumnej jest rozum, zatem szczęście człowieka to życie polegające
na doskonałym posługiwaniu się rozumem i zgodne z wymogami rozumu. Działalność rozumu człowieka obejmuje, według
Arystotelesa, dwie dziedziny: dziedzinę poznania (rozum teoretyczny)i dziedzinę życia praktycznego (rozum praktyczny).
Odpowiednio do tego, wyróżniał dwa rodzaje zalet człowieka, czyli dwa rodzaje cnót człowieka rozumnego:
 dianoetyczne - do których zaliczał np. mądrość, rozsądek ... - poznawania prawdy o świecie
 etyczne - hojność, męstwo, sprawiedliwość ...- poznania dobra oraz o praktycznych czynach człowieka
Ostateczne określenie pojęcia cnoty, jakie dał Arystoteles, zostało zawarte w jego stwierdzeniu, iż jest to „usposobienie
zachowujące środek”.
26. Ogólna charakterystyka szkoły stoickiej i pojęcie stoickiego spokoju
Szkoła stoików została założona przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e. w Atenach, w miejscu, które nazywano po grecku „Stoa
Poikile" („Malowana Brama"). Ta zapoczątkowana na przełomie IV i III w. p.n.e. filozofia stoicka, rozwijała się przez 5
następnych stuleci a jej ważnymi przedstawicielami w czasach rzymskich (I-II w. n.e.) byli: Seneka, Epiktet i Marek Aureliusz.
Istota stoicyzmu - Myślą przewodnią filozofii stoickiej była chęć znalezienia i opracowania
podstaw moralnych dla ówczesnego człowieka. Stoicy poszli jednak dalej od cyników i swą etykę
oparli przede wszystkim na wiedzy. Mądrość postępowania ludzkiego miała wg nich źródła w
znajomości spraw boskich i ludzkich, filozofia zaś stanowiła sztukę i umiejętność praktycznego
stosowania tej wiedzy.
Rozum człowieka jest częścią rozumu powszechnego, który na wzór siły kosmicznej przenika od wewnątrz całą rzeczywistość.
Kierując się własnym rozumem, człowiek tym samym żyje w zgodzie z własną naturą, a ponieważ jego indywidualny rozum jest
częścią rozumu powszechnego, to kierując się własnym rozumem człowiek żyje w zgodzie z wymogami rozumu powszechnego i
żyje również w zgodzie z całą naturą. Pojęcie powszechnego rozumu, który jest boską siłą, nadającą światu ład i stały porządek,
stoicy przejęli od Heraklita i podobnie jak on porównywali ów boski element do ognia lub ciepłego powietrza; nazywali go
„logosem” i „boską pneumą”, która wszystko przenika i wszystkim kieruje, tak „wszechnaturą” jak i człowiekiem. Ideałem
stoickiej filozofii życia, czyli jej pozytywnym wzorcem osobowym, był mędrzec, który kierując się wyłącznie rozumem, żyje zgodnie
z naturą, a czyni tak dlatego, ponieważ rozumie i docenia mądrość, doskonałość oraz boski charakter natury; mędrzec nigdy nie
buntuje się przeciwko naturze ani nie pozbawiają go wewnętrznego (stoickiego) spokoju żadne zrządzenia losu, przeciwności i
nieszczęścia, ponieważ on właśnie jako mędrzec doskonale rozumie, że nic, co pochodzi od natury nie może być złe. Stoicki
mędrzec niczego się nie lęka ani niczemu nie dziwi. Jest wolny, ponieważ stać go na niezależność od rzeczy zewnętrznych i
niepokojów duszy (prawdziwe wartości ma w sobie). „Omnia mea mecum porto” („wszystko, co moje, noszę ze sobą”) mówi pewne
łacińskie przysłowie, dobrze wyrażające – jak się wydaje - ducha stoicyzmu. Do podstawowych pojęć etyki stoików (także
wcześniejszej etyki cynickiej) należy pojęcie apatii. Oznacza ono wyzwolenie się od namiętności, opanowanie afektów,
zobojętnienie wobec wszelkich dóbr zewnętrznych, co łącznie daje człowiekowi spokój ducha i wewnętrzną niezależność, a to jest
warunkiem szczęścia.
27. Stoicka koncepcja cnoty i życia zgodnego z naturą
W swoich poglądach filozoficznych stoicy nawiązywali do wcześniejszych koncepcji: w ogólnej teorii bytu nawiązywali do
Heraklita, natomiast w etyce - do poglądów cyników. Najogólniejszą osnową stoicyzmu jako systemu etyki normatywnej było
przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Stoicy uważali, że cnota jest warunkiem wystarczającym do szczęścia; Z kolei
cnota polega na postępowaniu zgodnym z wiedzą kształtowaną przez rozum człowieka. Rozum skłania nas do życia zgodnego z
naturą, aż do posłusznego podporządkowania się wszelkim jej zrządzeniom, obiektywnemu przeznaczeniu, które można
interpretować jako los lub fatum.
28. Koncepcja szczęścia w etyce Epikura
Szkoła epikurejska, nazywana również „ogrodem Epikura”, została założona w Atenach ok. 306 r. p.n.e. przez Epikura i
przetrwała do IV w. n.e. Po Epikurze, wybitnym przedstawicielem epikureizmu w czasach rzymskich był Lukrecjusz. W swych
poglądach filozoficznych epikurejczycy nawiązywali do materializmu atomistycznego Demokryta (teoria bytu) oraz do hedonizmu
cyrenaików (etyka).
Hedonizm wg Epikura - doznajemy przyjemno ści już wtedy, gdy nie odczuwamy cierpienia . Nie trzeba
zatem szukać przyjemności, wystarczy unikać przykrości i bólu. Rozum zaleca właśnie wybór przyjemności
duchowych, chociaż nie różnią się one jakościowo od cielesnych.
Jedno z ważniejszych haseł Epikura: „najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb”.
W epikureizmie funkcjonuje także pozytywna koncepcja szczęścia, płynącego z doznawanych przyjemności, które towarzyszą
pozytywnemu zaspokajaniu najróżniejszych potrzeb. Przyjemności „pozytywne” są dwojakiego rodzaju: fizyczne (cielesne) i
duchowe. Zmysłowe, np. „przyjemności stołu, łoża i miłości” są - według Epikura - z jednej strony przyjemnościami „niższymi”,
ale z drugiej strony, są one przyjemnościami „bardziej zasadniczymi”, bo potrzeby, z zaspokajania których się biorą, stanowią
podstawę ludzkiego życia. W tym kontekście znane jest powiedzenie Epikura: „przyjemność brzucha jest podstawą wszelkiego
dobra.” Za przyjemności „wyższe” Epikur uważał przyjemności duchowe. Za szczególnie ważną w życiu ludzi potrzebę duchową
uważano w „Ogrodzie Epikura” potrzebę przyjaźni. Głęboko epikurejski sens posiada wywodzące się z czasów rzymskich
przysłowie: „najpierw jeść - a później filozofować.”
7

8. Aby żyć szczęśliwie, trzeba umieć wybierać a umiejętność taką posiada ten, kto w swym życiu kieruje się rozumem. Rozum,
mądrość, umiejętność porównywania przyjemności i dokonywania trafnych wyborów składają się na cnotę, która w epikureizmie nie
jest celem, jak u stoików, lecz jedynie środkiem do szczęścia. W etyce epikurejskiej można także mówić o ideale etycznym mędrca.
Mędrzec epikurejski angażuje swoją mądrość do tego, aby w oparciu o wiedzę o naturze i o sobie samym dokonywać trafnych
wyborów.
29. Pojęcie ataraksji i koncepcja życia bez lęków w etyce Epikura
W naszym dążeniu do szczęścia głównymi przeszkodami są 4 rodzaje lęku, które należy unieszkodliwić poprzez odpowiednią
wiedzę:
1) lęk przed bogami,
2) lęk przed śmiercią,
3) lęk przed cierpieniem,
4) lęk przed niemożnością osiągnięcia szczęścia.
Epikur traktował swoją filozofię jako „poczwórne” lekarstwo na te cztery choroby, które są przyczyną braku szczęścia. Jego
zdaniem, dwa pierwsze rodzaje lęku usuwa fizyka, dwa następne rodzaje lęku leczy etyka, czyli wypracowany przez Epikura system
etyki normatywnej.
Człowiek – zdaniem Epikura - bezpodstawnie lęka się bogów, ponieważ bogowie co prawda istnieją, ale w żaden sposób nie
ingerują w losy świata i w życie ludzi. Wydarzenia w świecie są powodowane naturalnymi przyczynami, zgodnie z mechaniką
atomistyczną (atomizm). Epikur dokonał pewnej istotnej modyfikacji w atomistycznej fizyce Demokryta, dopuszczając możliwość
zachodzenia przypadkowych zmian w odwiecznych ruchach atomów. Zostało to nazwane teorią parenklizy. W ten sposób Epikur
mógł uwolnić się od demokrytejskiego fatalizmu i dopuścić istnienie wolności w życiu ludzi, co z kolei jest niezbędnym
warunkiem każdej etyki i moralności.
Ciekawa była argumentacja Epikura mająca na celu uwolnienie człowieka od lęku przed śmiercią. Uważał, również zgodnie z fizyką
Demokryta, że śmierć oznacza kres zarówno ciała, jak i duszy. Z tego wynika wniosek, że w chwili śmierci ustają wszelkie
doznania, w tym również kończy się cierpienie i ustają wszelkie niepokoje. Koniec indywidualnego istnienia człowieka nie oznacza
końca istnienia atomów, z których składa się tak ciało jak i dusza. Powodem lęku może być nie tyle sama śmierć, co perspektywa
spotkania z nią. Ale i tu Epikur miał argumentacje, przy pomocy której starał się „leczyć” ludzi z lęku, jaki może towarzyszyć
ewentualnemu oczekiwaniu na śmierć. Śmierć – powiadał – nie jest w żadnym wypadku straszna, ponieważ dopóki my żyjemy, to
jej nie ma, a jak ona nadejdzie, to nas już nie ma. Z tego wynika prosty wniosek, że człowiek ze śmiercią nigdy bezpośrednio
się nie spotyka, nie ma więc żadnego powodu, by się jej samej, bądź jej nadejścia obawiać.
Na koniec dodajmy jeszcze, że polecaną i propagowaną przez epikurejczyków praktyczną postawą życiową była postawa
„ataraksji”, rozumiana jako spokój ducha, osiągany w wyniku wyzbycia się nadmiernych pragnień, a także w wyniku uwolnienia
się od lęku przed śmiercią i lęku przed cierpieniem, oraz na drodze znajdowania przyjemności za pomocą cnoty i rozumu.
30. Postawa sceptycyzmu i jej etyczne aspekty
Szkoła sceptyków była ostatnim z wielkich filozoficznych obozów epoki hellenistycznej. Podobnie jak szkoła stoików i szkoła
epikurejska, także szkoła sceptyków ukształtowała się na przełomie IV i III w. p.n.e. i była aktywna przez następnych 5 stuleci.
Głównymi poprzednikami sceptyków byli sofiści z Protagorasem na czele. Przywódcą szkoły i twórcą doktryny sceptyckiej był
Pirron z Elidy, w późniejszej fazie (rzymskiej, III w. n.e.) wybitnym sceptykiem był Sekstus Empiryk, którego pisma jako
jedynego przedstawiciela sceptycyzmu zachowały się do naszych czasów.
Z czasem słowem „sceptycyzm” zaczęto określać stanowisko względem wiedzy, które polegało na stanowczym zaprzeczaniu
możliwości poznania prawdy. Wszystkich pozytywnie nastawionych do prawdy myślicieli sceptycy nazywali „dogmatykami”, tj.
filozofami „twierdzącymi”, natomiast siebie uważali za filozofów „wstrzymujących się od sądu”, którzy „tylko szukają prawdy”,
„ciągle rozpatrują zagadnienia”, lecz nigdy nie formułują sądów o rzeczywistości, które uważaliby za prawdziwe. Greckie słowo
„skeptikos”, którym określali swoją postawę znaczyło pierwotnie tyle, co „wątpiący”, „krytykujący”.
Pirron, przywódca szkoły sceptyków i twórca doktryny sceptyckiej, zajął względem problemów wiedzy i prawdy postawę
sceptycyzmu w przekonaniu, że ona jedna może zapewnić człowiekowi szczęście, ponieważ daje spokój czyli „ataraksję”.
Ataraksja oznacza spokój ducha polegający na nieobecności niepokojów z powodu ewentualnych wątpliwości i sporów w związku z
problemami wiedzy i prawdy.
31. Absolut i jego emanacje w neoplatonizmie Plotyna
Filozofią, która odegrała największą rolę u schyłku starożytności, na przejściu od filozofii i kultury przed-chrześcijańskiej do
filozofii i kultury chrześcijańskiej była filozofia neoplatonizmu. Inicjatorem tej filozofii, która dość szybko przerodziła się w szeroki
i wielokierunkowy ruch neoplatoński, był Ammoniusz Sakkas, nauczający w Aleksandrii w pierwszej połowie trzeciego stulecia
naszej ery. Ammoniusz, pierwszy odnowiciel filozofii Platona w okresie późnej starożytności, zgromadził wokół siebie pewną liczbę
wybitnych uczniów. Szczególny kult żywił dla niego Plotyn, który dość szybko objawił się jako najwybitniejszy przedstawiciel
neoplatonizmu. Plotyn pozostawał u boku Ammoniusza Sakkasa przez jedenaście lat, a po śmierci swego mistrza wyrósł na
jednego z najznaczniejszych filozofów wszystkich czasów. Przyjmuje się, że Plotyn urodził się w miejscowości Lykopolis około r.
204 n.e. około roku 244 przeniósł się do Rzymu, w którym szybko zdobył wielkie powodzenie i sławę. Plotyn był z natury
religijnym mistykiem, szukającym własnej koncepcji religijności;
Poglądy filozoficzne Plotyna da się krótko streścić w następujący sposób: istnieje jeden najważniejszy byt, który był przez Plotyna
określany nazwą: boska „Jednia” albo „Jedno” i ten byt, będąc Absolutem, wyłania z siebie, albo jak mówił Plotyn: „emanuje”,
według porządku malejących stopni doskonałości, kolejne byty, nazywane „hipostazami (duch, dusza i materia):
1. Pierwsze odzwierciedlenie Jedni-Absolutu to nous, czyli duch, jako Jej umysłowe samowidzenie czy samoogląd. W tej
pierwszej hipostazie Absolutu istnieje już pewien element wielości, mianowicie dualizm myślącego podmiotu i myślanego
przedmiotu.
2. Z kolei nous (duch) na tych samych zasadach, na których jako odzwierciedlenie wywodzi się z Jedni – Bytu, daje własne
odzwierciedlenie w postaci wielu dusz, które łącznie stanowią drugi etap emanacji Absolutu. I dalej, na drodze zstępującej
od Absolutu każda dusza emanuje z siebie materialne byty i na zasadzie rozpraszania się w nich przepaja boskim
8

9. elementem każdą emanowaną z siebie materialną egzystencję. Dusza umożliwia przedostawanie się promieniowania Jedni-
Absolutu do rzeczy. Materia - według Plotyna - nie jest czymś preegzystującym, jak to było u Platona, czemu dusze
nadawałyby tylko postacie konkretnych rzeczy. Materia pierwotnie nie istnieje. Dopiero gdy dusza przebijając się jak
promień świetlny przez pustkę, nicość, lokalizuje w niej swoje logoi, czyli zarodniki zmysłowych rzeczy, wtedy następuje
zapoczątkowanie istnienia materialnych rzeczy.
3. Wyłanianie się świata materialnych rzeczy dzięki działaniom bytów duchowych w postaci dusz stanowi trzeci etap w
procesie emanacyjnym Absolutu. W ten sposób, dzięki stopniowemu zstępowaniu od Absolutu ku rzeczom pierwiastków
idealnych, w zmysłowych rzeczach, czyli w świecie fizycznym, który powstaje w pewnym określonym momencie
czasowym, przejawia się rozumność i porządek, będące odblaskiem samego Absolutu. Poza tym, owe elementy idealne w
rzeczach umożliwiają odbycie drogi powrotnej, czyli powrót świata materialnego do Absolutnej Jedni.
Pomysł ten nazwano koncepcją gradualistyczną. Gradualizm oraz emanatyzm ( koncepcja wypromieniowywania niższych form
bytowych przez formy wyższe, poczynając od Absolutu) stanowią dwie najważniejsze właściwości neoplatońskiej teorii bytu. W
systemie emanacyjnym Plotyna Jednia będąc bytem absolutnym, jest absolutną doskonałością. Jednia istnieje poza czasem i
przestrzenią. Czas i przestrzeń dotyczą bowiem dopiero tego, co wypromieniowane z Jedni.
W systemie neoplatońskim materia będąc przeciwległym krańcem bytu w stosunku do Jedni – Absolutu, jest źródłem i
uosobieniem zła, ponieważ nigdy nie daje możliwości właściwej, pełnej samorealizacji duszy. Dusza zamknięta w ciele, zamiast nad
nim panować z racji swego wyższego pochodzenia i takiego samego przeznaczenia, w którymś momencie swych wysiłków dla
odbycia drogi powrotnej „ku górze” rezygnuje z tego najwyższego celu, przerywa „drogę wstępowania” i ostatecznie upada. Widać
to na przykładzie większości ludzi, którzy żyjąc w stanie kompletnego przytłoczenia tym, co zmysłowe i materialne, zużywają na to
wszystkie siły swej duszy, tracąc w ten sposób zdolność do wznoszenia się ku swemu absolutnemu początkowi. W życiu tych ludzi
panuje zło. Tylko nieliczni spośród ludzi odnajdują i zachowują w sobie moc duszy, aby przezwyciężać ciemności zmysłów i
zło materii poprzez odnalezienie drogi powrotnej do Dobra - Absolutu. Ta droga polega na stopniowym upodobnianiu się do
Boga przy równoczesnym oczyszczaniu się i wyzwalaniu z wszystkiego, co zmysłowe. Samooczyszczenie się i asceza warunkują
powrót człowieka do Absolutu. Ostatnim etapem drogi powrotnej jest stan kontemplatywnej ekstazy, która ma polegać na
bezpośrednim oglądzie Boga – Absolutu i na doskonałym zjednoczeniu się z Nim duszy, co jest równoznaczne z likwidacją
jakiegokolwiek oddzielenia duszy od Absolutu.
Jak widać, neoplatonizm był uniwersalistyczną doktryną filozoficzną, obejmującą swym zasięgiem całość kosmicznego ładu i
ludzkiego życia. Był czymś więcej niż doktryną filozoficzną, ponieważ w odniesieniu do człowieka znajdował zastosowanie nie tylko
jako światopogląd, ale również jako etyka i religia.
32. Geneza i główne okresy rozwoju filozofii chrześcijańskiej
Filozofia chrześcijańska, zanim osiągnęła poziom systemu filozoficznego, zadowalającego Kościół i jego teologiczno-intelektualne
elity, przeszła w swym rozwoju przez dwa długie okresy rozwojowe: okres patrystyki (od łac. patres - ojcowie) i okres
scholastyki (od łac. schola - szkoła).
Okres patrystyki chrześcijańskiej przypadł na czas od II do VI w. n.e. i był okresem formowania się pierwszych systemów
filozoficznych, opartych o fundament religii chrześcijańskiej. Rzeczą charakterystyczną dla tego okresu było to, że w tym okresie
filozofia chrześcijańska rozwijała się i współistniała obok wielu tradycyjnych nie-chrześcijańskich kierunków filozoficznych, jak np.
stoicyzm, epikureizm, sceptycyzm, neopitagoreizm czy neoplatonizm). Najbardziej znaczącym osiągnięciem całego okresu
chrześcijańskiej patrystyki był system filozoficzny św. Augustyna, który został wypracowany przez swojego twórcę pod koniec IV
i na początku V wieku. Było to zarazem ostatnie wybitne osiągnięcie całego wielkiego okresu filozofii starożytnej.
Drugim okresem w dziejach filozofii chrześcijańskiej był okres scholastyki. Formalnie rzecz biorąc, okres scholastyki rozpoczął się
od ok. połowy VI wieku, jednak rozpatrując rozwój kultury i filozofii od strony merytorycznej, należy zauważyć, że po upadku
Cesarstwa Rzymskiego, początki ożywienia w dziedzinie filozofii pojawiły się dopiero około IX wieku na północnym zachodzie
Europy. Można uznać, iż rzeczywisty okres rozwoju filozofii scholastycznej przypadł na wieki od IX do końca XIV.
Zadaniem filozofii scholastycznej było dostarczanie argumentów, uzasadniających słuszność wyboru wiary religijnej i
pozwalających odpierać wysuwane przeciwko niej zarzuty. Filozofia scholastyczna miała systematyzować, uzasadniać i obalać - a
nie odkrywać jakieś prawdy i dowodzić ich słuszności.
33. Określenie stosunku między religią a filozofią chrześcijańską
Gdy mówimy o powstaniu filozofii chrześcijańskiej, należy sobie na wstępie uświadomić historyczny fakt, że poczęła się ona
kształtować w jakiś czas po powstaniu religii chrześcijańskiej. Proces formowania się filozofii chrześcijańskiej rozpoczął się mniej
więcej począwszy od II wieku. Pierwotne chrześcijaństwo, jako nauka głoszona przez Chrystusa i jego bezpośrednich uczniów, nie
było żadnym uformowanym systemem filozoficznym czy systemem teologicznym. Była to głównie nauka moralna, która stawiając
sobie za cel moralne doskonalenie ludzi, upowszechniała chrześcijańskie idee miłości, równości, sprawiedliwości, a także idee kary,
nagrody itp. Można w związku z tym powiedzieć, że najwcześniejsza postać religii chrześcijańskiej była tylko fundamentem, na
którym w miarę upływu czasu oraz toczących się dyskusji i polemik wznoszono gmachy teoretycznych (teologiczno-filozoficznych)
systemów, które obejmowały mniej lub bardziej wyczerpujące teorie Boga, świata, człowieka itp.
W szczególności następujące kierunki filozoficzne, wypracowane przez filozofię grecką i rozwijające się dalej w czasach rzymskich,
miały duży udział przy formowaniu się filozofii chrześcijańskiej:
34. Miejsce Boga w systemie filozoficznym św. Augustyna
Św. Augustyn określał szczęście nie jako cnotę, przyjemność czy spokój duszy, jak utrzymywali filozofowie ze znanych szkół w
okresie przed-chrześcijańskim, lecz dla św. Augustyna szczęście to po prostu Bóg, a drogą do szczęścia jest poznanie prawdy,
czyli Boga. Dewizą św. Augustyna stało się hasło: „Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej.” Bóg, który mieści się we wnętrzu
duszy człowieka, jest najważniejszym przedmiotem poznania.
Św. Augustyn był zwolennikiem teorii predestymacji (od łac. predestinatio – przeznaczenie), czyli występującej w wielu religiach
koncepcji, według której los pośmiertny człowieka – zbawienie lub potępienie – jest z góry ustalony przez wolę i łaskę Boga,
niezależnie od czynów człowieka i jego życia.
9

10. Zdaniem św. Augustyna, ludzie dzielą się na tych, którzy dostępują łaski od Boga i na tych, którzy jej nie otrzymują: zbawionych i
potępionych. Ci pierwsi tworzą tzw. „Państwo Boże” (łac. civitas Dei), ci drudzy tworzą tzw. „państwo ziemskie” (łac. civitas
terrena). Zmagania tych dwóch państw składają się na dzieje świata, które zakończą się Sądem Ostatecznym.
Podobnie jak w teorii poznania, także w teorii bytu św. Augustyn uczynił ośrodkiem swych poglądów Boga. W teorii bytu św.
Augustyn uzasadniał przewagę Boga nad stworzeniem i całkowitą zależność stworzenia od Boga. Bóg jest najwyższym bytem w
hierarchii wszystkich bytów i dóbr. On jeden istnieje z własnej natury i jego istnienie jest konieczne, podczas gdy istnienie
wszystkich innych bytów jest przypadkowe, czyli niekonieczne. Wszystkie byty pochodzą od Boga, jednak pod żadnym względem
nie dorównują swojemu Stwórcy. „Są od Niego, ale nie z Niego” - napisał św. Augustyn. Św. Augustyn był tym filozofem
chrześcijańskim, który ostatecznie ugruntował chrześcijańską koncepcję kreacjonizmu. Według tej koncepcji, świat został
stworzony przez Boga z nicości. Wyrażone to zostało łacińską formułą „creatio ex nihilo”.
Wszystkie rzeczy zostały stworzone przez Boga z nicości na wzór Jego idei. Istotnym momentem augustyńskiej teorii kreacjonizmu,
jest interpretacja stosunku Boga do świata, polegająca na uznaniu, że Bóg nie tylko stworzył świat z niczego, ale dalej, po
stworzeniu, tą samą mocą stwórczą podtrzymuje świat w istnieniu. Zostało to określone łacińską formułą „creatio continua”. Z tym
wiąże się następna teza św. Augustyna, mówiąca o tym, że Bóg kieruje światem aż do najdrobniejszych szczegółów włącznie.
Ostatnia z ważnych tez św.Augustyna w kwestii stworzenia świata przez Boga mówi, że Bóg stworzył świat jednym prostym
aktem stwórczym.
35. Poglądy św. Augustyna na poznanie (w tym zag. iluminizmu)
W swej teorii poznania św. Augustyn odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze
zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, w myśl której poznanie
prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy. „Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że jestem i że myślę” - pisał św.
Augustyn i ta jego wypowiedź stała się później fundamentem filozofii Kartezjusza;
Myśl św. Augustyna kroczyła ku irracjonalizmowi. Człowiek poszukując prawdy w treściach własnej duszy, nie może - według św.
Augustyna - dotrzeć do niej o własnych siłach. Umysł ludzki jest na to zbyt niedoskonały. Poznanie przez człowieka prawdy jest
możliwe tylko dzięki aktom boskiego oświecenia - iluminacji. Bóg oświeca duszę człowieka od wewnątrz, pozwalając jej poznać
najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia,
bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Oświecenie człowieka jest darem łaski ze strony Boga.
Augustyńską koncepcję poznania prawdy na drodze boskiego oświecenia określono nazwą: „teoria iluminizmu”.
36. Problem dobra i zła w poglądach św. Augustyna (w tym poj. teodyceji)
Świat posiada w sobie zło fizyczne i moralne. Zło fizyczne jest uwarunkowane materią, która przesłaniając w rzeczach ich
pierwowzory boże powoduje w nich takie czy inne braki, przynależne im z racji jedności, porządku i harmonii istnienia, kategorii
przysługujących każdemu bytowi. Zło moralne pochodzi ze sprzeciwu woli bożej i jest udziałem człowieka, który swoja wolą, może
niszczyć porządek i harmonię istnienia ustaloną przez wolę najwyższą.
W poglądach etycznych św. Augustyna najważniejsze są dwa elementy: tzw. teodycea oraz nauka o łasce.
Koncepcja św. Augustyna miała na celu obronę sprawiedliwości i dobroci Boga w odpowiedzi na zarzuty przeciwko istnieniu
Opatrzności, oparte na stwierdzeniu istnienia zła w świecie, który w całości jest dziełem Stwórcy i podlega Jego ciągłej opiece.
Istotę teodycei św. Augustyna wyrażają trzy następujące twierdzenia:
(1) zło nie należy do istoty świata i nie jest dziełem Boga, lecz człowieka, któremu Bóg dał wolną wolę;
(2) zło nie jest realne, tak jak realne jest dobro; zło jest tylko niedostatkiem lub brakiem dobra; istoty wolne, czyli ludzie, czynią
zło, gdy nie czynią dobra lub wtedy, gdy wybierają dobro mniejsze zamiast większego;
(3) będąc tylko negatywnej natury, zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie, jest do niej potrzebne; zło jako brak dobra jest
niezbędnym tłem, na którym może pojawić się dobro i na którym dobro może zostać dostrzeżone i docenione.
Drugą częścią składową etyki św. Augustyna była jego nauka o łasce. Nawiązuje ona do poglądu wyrażonego w teodycei, iż zło
pochodzi od człowieka wyposażonego w wolną wolę i jakby kontynuując ten wątek, św. Augustyn stwierdza dalej, że warunkiem
tego, by człowiek czynił dobro jest łaska; dobrzy są jedynie ci, którzy zostaną obdarowani przez Boga łaską a źli ci, którzy łaski nie
otrzymają; łaska jest dawana ludziom zawsze „za darmo”, albowiem nie byłaby łaską, gdyby była udzielana za zasługi; poza tym,
łaska jest czymś tak wielkim, że nie ma ludzi naprawdę godnych łaski.
37. Znaczenie Tomasza z Akwinu dla filozofii i teologii chrześcijańskiej
Żył w latach 1225-1274; był Włochem; urodził się w Akwinie, w pobliżu Neapolu, w rodzinie bogatych właścicieli ziemskich.
Studiował w klasztorze Benedyktynów na Monte Cassino. Później, wbrew woli rodziny, zmienił swoją klasztorną przynależność i
został członkiem żebraczego Zakonu św. Dominika. Przebywał i pracował w różnych ośrodkach ówczesnej Europy, jak np.:
Neapol, Kolonia, Paryż, Rzym.
Nie sposób przecenić znaczenia św. Tomasza z Akwinu dla filozofii i teologii chrześcijańskiej:
1. Tomasz przystosował filozofię Arystotelesa do potrzeb wiary chrześcijańskiej;
2. zbudował gmach średniowiecznej metafizyki w oparciu o model scholastycznego racjonalizmu;
3. stworzył system filozoficzny, który stał się na wiele wieków oficjalną filozoficzną wykładnią religii chrześcijańskiej,
4. na gruncie opublikowanej w 1879 r. encykliki papieża Leona XIII pt.: „Aeterni Patris”, powstał kierunek filozofii
współczesnej o nazwie „neotomizm”, który przedłużył kluczową pozycję tomizmu w obrębie cywilizacji chrześcijańskiej
także na czasy współczesne.
38. Relacja wiedzy i wiary w poglądach Tomasza z Akwinu
Św. Tomasz oddzielił wiarę od wiedzy, dziedzinę objawienia od dziedziny rozumu, uznając generalnie, że dziedzina rozumu,
czyli wiedzy, jest bardzo rozległa, ponieważ obejmuje nie tylko przyrodę, czyli świat rzeczy materialnych, ale także większość
zagadnień religijnych, w tym fundamentalną kwestię istnienia Boga. Dziedzina wiary obejmuje tylko nieliczne kwestie, które są
niedostępne rozumowi i te kwestie św. Tomasz nazwał „tajemnicami wiary”. Uznając, że większość twierdzeń religijnych można
zracjonalizować, św. Tomasz zarazem uznał, że między objawieniem a rozumem nie może być sprzeczności. Jeżeli by się okazało,
że dochodzi do tego rodzaju sprzeczności - między prawdą Objawioną a prawdą płynącą z rozumu, wtedy – zdaniem św. Tomasza -
10

11. należy uznać, że błądzi rozum.
W ten sposób św. Tomasz z Akwinu ustanowił pewną ogólną zasadę, którą nazwał zasadą normy negatywnej, i która stwierdzała,
że twierdzenia sprzeczne z objawieniem są ewidentnie fałszywe. Zasada normy negatywnej stała na straży fundamentalnej tezy
głoszącej, że teologia, która jest oparta na objawieniu i Piśmie św. ma pierwszeństwo wobec filozofii, która jest oparta na rozumie.
Zasada ta utwierdzała pozycję średniowiecznej filozofii jako służebnicy teologii. Filozofia służy teologii, przygotowuje do wiary i
broni jej, a nie zastępuje wiarę lub przesądza o jej słuszności.
39. Problem istnienia Boga w poglądach Tomasza z Akwinu (tzw. dowody)
Mimo że istnienie Boga jest pewne, bo wynika z Jego istoty, nie musi ono być dla nas jako ludzi oczywiste, ponieważ nie znamy do
końca istoty Boga. Wiedza o istnieniu Boga nie jest też zawarta z góry w duszy człowieka, jak wyobrażał to sobie św. Augustyn.
Istnienie Boga nie musi być wyłącznie przedmiotem wiary.
Teza o istnieniu Boga jest jedną z licznych tez religii chrześcijańskiej, które św. Tomasz z Akwinu uznał za możliwe do
racjonalnego uzasadnienia. W związku z tym, sformułował 5 znanych argumentów, które miały przekonać ludzi o słuszności tej
tezy. Wszystkie te argumenty opierają się na jednym założeniu, które można wyrazić w postaci następującej dyrektywy: jeżeli chcesz
się przekonać o istnieniu Boga, to poznaj świat, który jest Jego tworem; A oto argumenty św. Tomasza, które zwykle bywają
nazywane dowodami na istnienie Boga, choć nie jest to zgodne z założeniami metody scholastycznej:
1. z ruchu: za pomocą zmysłów stwierdzamy powszechne istnienie ruchu w świecie; wszystko co się porusza jest przez coś
poruszane; w analizowaniu szeregu poruszycieli nie można się cofać w nieskończoność; istnieje byt, który zapoczątkował
ruch w świecie i tym bytem jest Bóg;
2. z przyczyny sprawczej: każde zdarzenie w świecie przyrody posiada swoją przyczynę, dzięki której istnieje; łańcuch
przyczyn nie może biec w nieskończoność; istnieje Bóg, który był pierwszą przyczyną wszystkich rzeczy;
3. z konieczności i przypadku: wszystkie rzeczy są przypadkowe, tzn. mogą istnieć lub nie istnieć; jeżeli mogąc nie
istnieć, istnieją, to swoje istnienie muszą zawdzięczać bytowi, którego istnienie jest konieczne i który jest sprawcą
istnienia rzeczy, a tym bytem jest Bóg;
4. ze stopni doskonałości: z faktu, że w świecie istnieją rzeczy o różnej doskonałości wynika, że istnieje istota, która jest
absolutną doskonałością i jako taka stanowi absolutny punkt odniesienia i absolutny wzorzec dla względnej doskonałości
rzeczy;
5. z zarządzania rzeczami, niekiedy nazywany także dowodem z powszechnej celowości: jeżeli w świecie istnieje
powszechny ład i porządek, a wszędzie mamy dowody tego, że tak jest, to musi istnieć ktoś kto ten porządek ustanowił;
zatem istnieje Bóg jako twórca celowego uporządkowania świata.
Jak widać, wszystkie pięć argumentów św. Tomasza mają pokazywać, że świat jaki znamy z doświadczenia potrzebuje przyczyny i
celu; że jego niedoskonałość i samo-niewystarczalność, jeśli mają być zrozumiałe, domagają się bezwarunkowo istnienia Boga jako
bytu koniecznego i doskonałego.
40. Zagadnienie dobra najwyższego i miłości bliźniego w etyce Tomasza z Akwinu
Także w swych poglądach etycznych św. Tomasz szedł śladem Arystotelesa, nawiązując do arystotelesowskiej etyki umiaru i do
kultu rozumu. Uważał, że w dążeniu ludzi do dobra moralnego ważniejszy jest rozum aniżeli wola, ponieważ celem rozumu jest
dokonywanie trafnych wyborów. Szczęście człowieka polega na poznaniu prawdy o Bogu. Pod tym względem etyka tomistyczna nie
różniła się od augustynizmu. Podobnie jak w przypadku poglądów św. Augustyna, także dla św. Tomasza Bóg – a dokładniej
perspektywa połączenia się człowieka z Bogiem - był ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich.
Między innymi istotnym składnikiem etyki tomistycznej stało się zagadnienie miłości bliźniego. Miłość bliźniego twórca tomizmu
uważał za drugie „przykazanie miłości” (pierwszym jest „przykazanie miłości do Boga”). Najważniejsza argumentacja św.
Tomasza na rzecz miłości bliźniego była następująca:
 prawo moralne kieruje nas ku miłości bliźniego, ponieważ między tymi, którzy mają wspólny cel, powinna istnieć
łączność uczucia; osiągnięcie wspólnego celu stanie się łatwiejsze, jeżeli ludzie będą współpracować ze sobą i zapewnią
sobie do tego najlepsze warunki, a najlepsza współpraca i najlepsze warunki pojawią się na gruncie wzajemnej miłości;
 każdy człowiek miłuje Boga i Bóg darzy miłością wszystkich ludzi, a z tego wynika, że każdy człowiek powinien
też miłować tych, których miłuje Bóg, czyli wszyscy ludzi powinni miłować się nawzajem;
41. Ogólna charakterystyka filozofii nowożytnej (w tym pojęcie racjonalizmu i empiryzmu)
Pojęcie filozofii nowożytnej jako okresu w historii filozofii obejmuje rozwój filozofii na przestrzeni czasu od początku XV wieku do
1831, który był rokiem śmierci Hegla;
Do najważniejszych podokresów w ramach filozofii nowożytnej należą:
1. okres Odrodzenia (XV-XVI w.)
2. okres pierwszych systemów nowożytnych (XVII w.)
3. okres Oświecenia (ang., fran. i niem; koniec XVII i niemal cały XVIII w.)
4. okres klasycznej filozofii niemieckiej (koniec XVIII i pocz. XIX w.)
Pożywką dla racjonalizmu było przeciwstawianie się empiryzmowi, a jego najbardziej charakterystyczną cechą - upatrywanie
jedynie słusznej drogi dla osiągnięcia prawdy w aktywności ludzkiego rozumu.
Uznanie, iż każdy problem poznawczy jest z zasady możliwy do rozwiązania poprzez ujęcie go w jednym termin „empiryzm”
oznacza w historii filozofii nazwę drugiego z głównych kierunków filozofii nowożytnej, który wiódł spór z racjonalizmem o źródła
wiedzy i metody poznania. Ogólną tezą empiryzmu było twierdzenie, że źródła wiedzy ludzkiej tkwią w doświadczeniu oraz że
poznanie prawdy o rzeczywistości dokonuje się za pomocą metod empirycznych, tj. w oparciu o kontakt zmysłowy poznającego
podmiotu z poznawanym przedmiotem.
42. Zagadnienie metody wiedzy i sens twierdzenia „cogito, ergo sum” w filozofii Kartezjusza
Kartezjusz (René Descartes, 1596-1650) uważa się w historii filozofii za twórcę nowożytnego racjonalizmu i zarazem za ojca
filozofii nowożytnej.
Dostrzegając niedostatki filozofii Kartezjusz był jednocześnie zafascynowany matematyką. Uważał, że źródłem wielkich sukcesów
11

12. matematyki jest jej metoda analityczno-dedukcyjna i w związku z tym, powziął myśl o uniwersalizacji metody matematycznej i
zbudowaniu jednej powszechnej nauki (mathesis universalis), która opierając się na tej metodzie, obejmie w jednym systemie
całość wiedzy o świecie.
Kartezjusz postanowił przeszczepić na teren filozofii metodę matematyczną, kierując się nadzieją, że zagwarantuje ona
twierdzeniom filozoficznym prawdziwość, która byłaby porównywalna z prawdziwością twierdzeń matematycznych. Pierwszym
zadaniem, które się wyłoniło przy próbie zastosowania w filozofii metody matematycznej było znalezienie najprostszych
twierdzeń, choćby jednego, które mogłyby wystąpić w roli pewnika. Zdaniem Kartezjusza, poszukiwanym pewnikiem może być
każde twierdzenie, które narzuca się z nieodpartą oczywistością jako bezwzględnie prawdziwe. Aby znaleźć takie twierdzenie,
Kartezjusz zastosował procedurę, którą nazwał zasadą metodycznego sceptycyzmu. Początkowo wydawało się, że programowemu
wątpieniu nie oprze się żadne twierdzenie. Tymczasem Kartezjusz w wątpieniu znalazł ostoję pewności. Dość szybko uświadomił
sobie, że można wątpić we wszystko, ale wątpiąc we wszystko, nie można wątpić w to, że się wątpi. Jeśli zaś jest prawdą to, że
wątpię, to musi być również prawdą to, że myślę, a jeżeli myślę, to istnieję. I w ten sposób Kartezjusz doszedł do odkrycia swej
tezy filozoficznej: „cogito, ergo sum” („myślę, więc jestem”), która okazała się w jego rozumieniu „archimedesowym” punktem
nowej filozofii.
43. Problem istnienia Boga i świata w poglądach Kartezjusza
Po wykazaniu pewności istnienia myślącego podmiotu, Kartezjusz w swoim systemie filozoficznym kolejno dochodził do uznania
istnienia innych bytów, którymi są Bóg i świat zewnętrznych przedmiotów.
Kartezjański Bóg pojawił się nie na zasadzie strzelistego aktu wiary, lecz wyłącznie jako konieczność logiczna. Istnienie w
ułomnym ludzkim umyśle idei Boga jest zatem – zdaniem Kartezjusza - dowodem Jego rzeczywistego istnienia.
Po uzasadnieniu istnienia Boga, Kartezjusz wprowadza do swojego systemu filozoficznego tezę o istnieniu zewnętrznych
materialnych rzeczy. Gwarantem prawdziwości tezy o istnieniu rzeczy jest, według Kartezjusza Bóg, którego istnienia dowiódł
wcześniej. Rozumowanie Kartezjusza było w tej sprawie następujące: w naszym umyśle posiadamy naturalną skłonność do
uznawania realności ciał. Skłonność ta nie może być złudzeniem, ponieważ twórcą wszystkiego, a w tym i naszego umysłu, jest Bóg,
który będąc istotą doskonałą, nie mógłby nas wprowadzać w błąd, uczyniłby zaś to wpajając w nas skłonność do uznawania realności
ciał, które nie istnieją. Zatem istnienie świata materialnego, które nie było pewne bezpośrednio, jest gwarantowane pośrednio -
poprzez doskonałość Bożą.
44. Stosunek Pascala do kartezjańskiego racjonalizmu
Blaisé Pascal (1623-1662), filozof francuski. Jako myśliciel pozostający pod wpływem Kartezjusza, Pascal w stopniu większym niż
jego poprzednik zmierzał do formułowania filozofii praktycznej, wychodzącej na przeciw moralnym i religijnym potrzebom
człowieka. We wczesnym okresie swojego życia przejął metodologię Kartezjusza, później odszedł od kartezjańskiego racjonalizmu,
uznając, że w sprawach dla człowieka najważniejszych rozum jest bezradny.
O Pascalu można powiedzieć, że inaczej niż Kartezjusz, który wychodząc od sceptycyzmu, doszedł do racjonalizmu, on od
racjonalizmu doszedł do sceptycyzmu. Stwierdziwszy nieudolność ludzkiego rozumu, Pascal uznał, że „nie ma nic tak zgodnego z
rozumem, jak wyparcie się rozumu". Stanowisko Pascala określono terminem: „zawiedziony racjonalizm".
45. „Zakład” Pascala
Według Pascala, człowiek nie może żyć bez rozstrzygnięcia kwestii istnienia Boga, chociaż jest to jedna z tych teoretycznych
kwestii, wobec których rozum staje bezradny. Praktyczne życie człowieka pozostawia dwie możliwości: albo żyć tak, jakby Bóg
istniał, albo tak, jakby nie istniał. Co należy wybrać? Pascal uważał, że należy żyć tak, jakby Bóg istniał. Uznanie istnienia Boga
jest z naszej strony rodzajem hazardu, przypominającym „rzut monetą o orła lub reszkę” lub - po prostu „zakładem”, w którym
zakładam się sam ze sobą o coś niezwykle ważnego. Od tego, czy wygram ten zakład, zależy moje szczęście i moja przyszłość w
wymiarze wieczności. Dlatego należy wybierać „rozsądnie, kierując się rachunkiem zysków i strat”. Ten postulowany „rachunek
zysków i strat” stanowi jakiś moment racjonalizmu, który pozostał u Pascala pomimo deklarowanego zwątpienia w rozum.
46. Koncepcja człowieka u Pascala
W swoim pojmowaniu człowieka Pascal podkreślał dwa przeciwstawne aspekty bytu ludzkiego: wielkość i nicość człowieka.
Człowiek składa się z dwóch składników: duszy i ciała, z których pierwszy jest nieskończenie cenniejszy od drugiego, ponieważ
istotą i funkcją duszy jest myślenie.
Koncepcję człowieka w filozofii Pascala w sposób syntetyczny wyraża porównanie człowieka do „myślącej trzciny” w powszechnie
znanym i często cytowanym stwierdzeniu: „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca.” Pascal
uważał, że cała wielkość, godność i szlachetność człowieka tkwi w jego myśli, czyli w tym, co Kartezjusz określał pojęciem
„cogito”. Przy czym zarówno Kartezjusz jak i Pascal rozumieli „cogito” szeroko, tzn. jako poznawanie przez rozum, doznawanie
uczuć - w szczególności uczuć wyższych - oraz także jako wolę. Człowieka wyróżnia z całej przyrody jego samowiedza. Samowiedza
ta przede wszystkim polega na zdolności człowieka do uświadomienia sobie swojej znikomości wobec potęgi sił przyrody oraz na
odczuciu własnej „nędzy” i skończoności wobec nieskończonego absolutu. Na tym zresztą polega wielkość człowieka, ponieważ –
jak pisał Pascal – „wielkością jest wiedzieć, że się jest nędznym.”
47. Okazjonalizm Malebranche’a
Nicolas de Malebranche (1638 – 1715), filozof francuski, będąc pierwotnie szczególnie zainteresowany filozofią św. Augustyna, a
później także Kartezjusza, i wychodząc od pozycji kartezjańskiego dualizmu substancji duchowej i substancji materialnej, głosił
pogląd filozoficzny zwany okazjonalizmem, który okazał się jego sposobem na pokonanie trudności wynikających z dualizmu
Kartezjusza (zbudowanie „mostu”). Faktycznie, sposób ten polegał na wykopaniu jeszcze większej przepaści między dwiema
substancjami, których istnienie zakładał Kartezjusz. Malebranche uznał, że skoro dwie istniejące w świecie substancje są w tak
istotnym stopniu - jak to wykazał Kartezjusz – różne, to nie mogą oddziaływać jedna na drugą. Wprawdzie wydaje nam się, iż
obserwujemy ich wzajemne oddziaływanie, ale jest to tylko złudzenie. Naprawdę substancje te nie oddziałują na siebie bezpośrednio,
tylko za pośrednictwem Boga, który jest czynnikiem pośredniczącym między nimi. To tylko z okazji zmian, dokonujących się w
12

13. materii, Bóg sprawia zmiany w duszy, i odwrotnie, z okazji zmian w duszy, Bóg sprawia odpowiednie zmiany w materii; z takiej
argumentacji wzięła się nazwa „okazjonalizm” dla tej teorii.
48. Panteizm Spinozy
Kartezjańskie przeciwstawienie ducha i materii starał się również przezwyciężyć niderlandzki filozof Spinoza. Jego rozwiązanie
problemu poszło w kierunku monizmu. Benedykt Spinoza, żył w latach 1632 – 1677; pochodził z rodziny portugalskich Żydów,
która osiedliła się w Holandii. Tam też spędził całe swoje życie i zdobył wykształcenie w zakresie filozofii, najpierw żydowskiej a
później chrześcijańskiej, oraz w zakresie nauk przyrodniczych. Szczególny wpływ na poglądy Spinozy wywarła filozofia
Kartezjusza. Poglądy Spinozy zostały uznane za nieprawidłowe przez jego religijnych współwyznawców, co spowodowało
wykluczenie Spinozy z gminy żydowskiej. W filozofii Kartezjusza Spinoza nie akceptował dualizmu Boga i świata, myśli i
rozciąłości, duszy i ciała. Spinoza uznał, że tym, co istnieje jest jedna substancja, która jest zarazem Bogiem i zarazem
przyrodą. Pogląd jego był odmianą panteizmu, którego zwolennicy zawsze głosili, że Bóg i świat to jedno i to samo. Własności
świata są takie same jak własności Boga i odwrotnie.
Spinoza definiował substancję jako byt, który istnieje „sam przez się”. Jego zdaniem, substancja jest „causa sui”, czyli „jest
przyczyną samej siebie”. Substancja jest jedna, nieskończona i może być pojęta, czyli zrozumiana, poznana, przez samą siebie.
Substancja nie może być stworzona, gdyż wtedy miałaby przyczynę i istniałaby przez jakąś inną substancję, a nie przez samą siebie.
Zarówno świat myśli jak i świat rzeczy nie są samoistne, lecz są objawami jednej substancji, poza którą nic już nie istnieje.
49. Materializm Hobbesa
Filozofem, którego poglądy również mogą być uważane za próbę rozwiązania kartezjańskiego dualizmu, choć przedsięwziętą z
zupełnie innych pozycji aniżeli próby okazjonalistów i Spinozy był angielski myśliciel Tomasz Hobbes. Żył w latach 1588 – 1679.
Znaczną część swego życia (około 20 lat) spędził we Francji, gdzie zapoznał się z kartezjańskim racjonalizmem oraz z
osiągnięciami nowożytnego przyrodoznawstwa. Ogólna filozoficzna koncepcja Hobbesa przybrała charakter materialistyczny.
Uznawał w niej, że nic nie istnieje poza ciałami, podlegającymi wyłącznie zmianom i ruchowi o charakterze mechanicznym. Hobbes
był zafascynowany mechaniką Newtona i Galileusza. Substancje duchowe uważał za fikcje, nie posiadające żadnego realnego
istnienia. Tzw. przeżycia psychiczne człowieka są tylko funkcjami organów cielesnych, np. mózgu. Cały proces poznania był dla
Hobbesa od początku do końca natury mechanicznej: przez zetkniecie przedmiotu z narządem zmysłowym ruch przenosi się z
przedmiotu na ten narząd, potem na nerwy, wreszcie do wnętrza mózgu, gdzie ostatecznie kształtuje się wiedza jako odbicie świata
materialnego.
Zdaniem Hobbesa każdy człowiek z natury i instynktu jest egoistą. Jedynym jego celem jest zachowanie samego siebie; jedynym
dobrem jest dobro własne. Każda rzecz jest dobra, jeżeli służy celom jednostki, nawet wtedy, gdy równocześnie przynosi szkodę
innemu człowiekowi. Za naturalny stan gatunku ludzkiego Hobbes uważał „walkę wszystkich przeciwko wszystkim” („homo
homini lupus est”).
50. Monadologia Leibniza
Gottfried Wilhelm Leibniz żył w latach 1646 – 1716; był człowiekiem od dzieciństwa niezwykle zdolnym i szybko uzyskał bardzo
wszechstronne i gruntowne wykształcenie. Mając 15 lat wstąpił na uniwersytet, gdzie studiował prawo, matematykę i filozofię, a
mając lat 20 został doktorem praw i zaproponowano mu katedrę uniwersytecką. Jednak Leibniz pragnął dla siebie bardziej czynnego
życia, toteż ani wtedy ani nigdy później nie podjął pracy akademickiej. Zajmował się polityką, dyplomacją, wdrażaniem różnych
reform i jednocześnie dokonywał odkryć naukowych, prowadził własne studia i badania.
Dotychczasowe poglądy filozofów XVII wieku odnośnie problemu substancji były bądź dualistyczne, jak u Kartezjusza i
Malebranche’a, bądź monistyczne, jak u Spinozy i Hobbesa. Dla odmiany stanowisko filozoficzne Leibniza w kwestii substancji
przybrało charakter pluralistyczny. Zdaniem Leibniza, substancji jest nieskończenie wiele. Każda z substancji jest indywidualnym
bytem, niepodobnym do innych; każda jest bytem samoistnym, niepowtarzalnym, niezależnym od innych i do innych
niesprowadzalnym. Wszystkie jednak substancje posiadają tę samą naturę i jest to natura duchowa. Naturę substancji łatwiej jest
zrozumieć, jeżeli będzie się ją pojmować na podobieństwo osób, a nie rzeczy. Osoby bowiem posiadają zawsze wyraźnie
indywidualne cechy. Te indywidualne substancje, z których składa się cała rzeczywistość Leibniz nazwał „monadami”. Teoria bytu
Leibniza nazywana jest „monadologią”. W sumie, monady były dla Leibniza, na wzór atomów Demokryta, najmniejszymi
składnikami świata, „punktami metafizycznymi” bez jakichkolwiek własności przestrzennych. Monady są nierozciągłe i
niematerialne; one same posiadają naturę duchową; rozciągłe i podzielne ciała materialne są, zdaniem Leibniza, tylko zjawiskami
owych duchowych substancji (monad); cielesność jest tylko zjawiskowym pozorem, inaczej mówiąc, cielesność to tylko pewna
postać, w jakiej jedna monada przedstawia się drugiej;
51. Złudzenia umysłu, czyli tzw. idole w/g Bacona
Franciszek Bacon (1561 – 1626), filozof angielski, był człowiekiem o uniwersalnych zainteresowaniach, mieszczącym się w
kanonach, jakie stworzył europejski renesans. Najważniejszym dziełem naukowym Bacona była książka pt. „Novum Organum”.
Treścią tego dzieła było opracowanie i przedstawienie empirystycznej metodologii
Tworząc koncepcje nowej nauki, Bacon uważał, iż w punkcie wyjścia, zanim zacznie się tę nową naukę tworzyć, ważne jest
usunięcie negatywnych przeszkód, które znajdują się po stronie podmiotu poznania i utrudniają dostęp do prawdy o rzeczywistości.
Przeszkody te nazywał „idolami” i „złudzeniami umysłu”. Są ich cztery rodzaje:
złudzenia plemienne, które są wspólne całemu rodzajowi ludzkiemu (nazywał je także złudzeniami rodu), ponieważ
biorą się z właściwej wszystkim ludziom natury ludzkiej; zmysły i umysł człowieka działają jak skażone zwierciadło,
które wplata swoją naturę w naturę rzeczy i daje w związku z tym ich wypaczony obraz; skażenie to polega m. in. na
skłonności do antropomorficznego i finalistycznego (od łac. finis – koniec, cel) ujmowania zjawisk;
złudzenia jaskini, będące złudzeniami indywidualnymi, uwarunkowanymi wychowaniem, indywidualnymi
doświadczeniami jednostek ludzkich i wpływami na nie ze strony otoczenia; tworzy to coś na wzór platońskiej
jaskini, poprzez którą jednostka percypuje rzeczywistość;
13

14. złudzenia rynku są złudzeniami wynikającymi z formy obcowania ludzi ze sobą, jaką jest mowa; mowa często
powoduje powstawanie wypaczonego obrazu rzeczywistości ze względu na niedokładność, wieloznaczność i
nieprecyzyjność wyrażeń, jakie w niej występują;
złudzenia teatru są błędami polegającymi na bezkrytycznej wierze w autorytety; Baconowi chodziło tu o pospieszną
wiarę w prawdziwość tradycyjnych teorii filozoficznych, jak również wszelkich innych, oraz o różnego rodzaju
pojęcia i doktryny, których racji nikt nie sprawdza, a tylko na zasadzie zaufania do tradycji, uznaje się je za
prawdziwe.
Jak widać z powyższego omówienia poglądów filozoficznych Bacona, angielski filozof rozwinął szeroki program empirycznej nauki,
która miała zastąpić naukę opartą o aprioryczne spekulacje. Jego poglądy reprezentują odmianę empiryzmu metodologicznego.
Głosząc filozofię empiryzmu, Bacon nie był zwolennikiem wąskiego sensualizmu, który uznawałby wyłącznie wartość poznania
zmysłowego. Przeciwnie, dostrzegał potrzebę poznania rozumowego, które wspiera i rozwija wiedzę zmysłową. Przykładem
tego jest metoda wnioskowania przez indukcję, w której rozum ma całkiem niemały udział.
52. Empiryczna metoda poznania w/g Bacona
Jako człowiek epoki Odrodzenia, Bacon pragnął zerwać ze średniowiecznymi sposobami uprawiania nauki, opartymi o metodę
sylogizmu, i zbudować nową metodologię, którą – nawiązując do Arystotelesa - określił nazwą „nowy organon”. Tym „nowym
organonem” w rozumieniu Bacona miała być metoda indukcji i zasada eksperymentu. Eksperyment i indukcja to dwa filary
metodologii Bacona. Zadaniem eksperymentu jest ustalanie faktów naukowych, natomiast zadaniem indukcji jest ich uogólnianie.
Indukcja jest rodzajem wnioskowania, które przebiega drogą „od szczegółu do ogółu”. Inaczej mówiąc, wnioskowanie
indukcyjne polega na stopniowym uogólnianiu wiedzy, tj. na przechodzeniu od zdań jednostkowych, dotyczących jednostkowych
faktów, które się stwierdza w doświadczeniu, do twierdzeń o charakterze ogólnym, tj. dotyczących klas zdarzeń, opisujących
stałe związki i własności rzeczy. Twierdzenia ogólne powstają w wyniku operacji logicznych, których podstawą jest synteza.
Swoją metodę indukcji Bacon opracował w daleko idących szczegółach. Nadał jej nazwę: „indukcja eliminacyjna” i oddzielił to
swoje pojmowanie indukcji od znanej wcześniej metody, nazywanej „indukcją enumeracyjną”. Indukcja enumeracyjna, czyli
indukcja przez proste wyliczenie, polegała na formułowaniu twierdzenia ogólnego, opisującego jakąś prawidłowość w oparciu o
obserwacje pewnej ilości jednostkowych faktów jako poszczególnych przypadków tej prawidłowości. Twierdzenie ogólne jest przy
tym wcześniejszym pojmowaniu indukcji formułowane na podstawie prostego wyliczenia jednostkowych przypadków,
potwierdzających ogólną prawidłowość. Bacona indukcja eliminacyjna jest bardziej skomplikowana. Przy tej odmianie indukcji,
którą Bacon opracował w daleko idących szczegółach, wnioskowanie polega na uwzględnianiu obok zachodzenia przypadków
pozytywnych, potwierdzających twierdzenie ogólne, także przypadków negatywnych, gdy ogólna prawidłowość nie zachodzi w
ogóle, a także w ramach indukcji eliminacyjnej należy brać pod uwagę przypadki, gdy prawidłowość, którą wyraża twierdzenie
ogólne, zachodzi w różnym stopniu.
53. Koncepcja doświadczenia w filozofii J. Locke’a
John Locke (1632-1704); Locke wyróżniał dwa rodzaje doświadczenia: (a) doświadczenie poprzez które doświadczamy rzeczy
zewnętrznych i (b) doświadczenie poprzez które doświadczamy samych siebie. Pierwsze nazywał „doświadczeniem
zewnętrzym" albo „postrzeżeniami zmysłowymi", drugi rodzaj doświadczenia nazywał „doświadczeniem wewnętrznym" albo
„refleksją". Doświadczenie zewnętrzne albo postrzeżenia zmysłowe to nic innego jak efekt działania 5 znanych zmysłów, które
dostarczają nam informacji o rzeczywistości zewnętrznej, czyli o świecie rozgrywającym się wokół nas.
Oryginalność poglądów Locke'a tkwiła w pojęciu doświadczenia wewnętrznego, czyli tzw. refleksji. Refleksja w rozumieniu
Locke'a, to samodzielna, druga obok zmysłów zewnętrznych władza poznawcza, drugi rodzaj doświadczenia, dzięki któremu
poznajemy fakty występujące w obrębie życia wewnętrznego człowieka. Jest to świat naszych wewnętrznych przeżyć psychicznych,
np. naszych myśli, wyobraźni, marzeń, uczuć itp. Locke nawet uważał, prawdopodobnie pod wpływem Kartezjusza, że refleksja
dostarcza wiedzy pewniejszej niż zmysły zewnętrzne, bo jest to wiedza dana człowiekowi bezpośrednio, jako że w tym przypadku
przedmiot i podmiot poznania zlewają się w jedno.
54. Zagadnienie jakości pierwotnych i wtórnych w empiryzmie J. Locke’a
Wszystko, cokolwiek znajdujemy w umyśle, tak postrzeżenia zewnętrzne jak i rezultaty Locke nazywał ideami (rozumiał pojęcie idei
inaczej niż Platon, dla którego były one obiektywnymi bytami). Zdaniem Locke’a, całokształt idei tworzy naszą wiedzę o
rzeczywistości (zewnętrznej i wewnętrznej). Locke postawił pytanie o stosunek idei do rzeczy i zjawisk, do których one (idee) się
odnoszą. Zastanawiając się nad tą sprawą, doszedł do wniosku, że trzeba mówić o dwóch rodzajach idei znajdujących się po
stronie umysłu, które po stronie rzeczy mają swoje odpowiedniki w postaci dwóch rodzajów własności. Locke uważał, że jedne idee
odpowiadają tzw. „pierwotnym” własnościom rzeczy, inne zaś idee odpowiadają tzw. „wtórnym” własnościom rzeczy.
Własności „pierwotne” charakteryzował jako własności obiektywne, które rzeczywiście przysługują rzeczom. Przykładami
własności pierwotnych, czyli obiektywnych są: rozciągłość, kształt i ruch.
Inaczej sprawa wygląda w przypadku własności „wtórnych”. Te z kolei własności Locke charakteryzował jako subiektywne,
tzn. takie, które rodzą się w naszych zmysłach wzroku, słuchu, smaku, powonienia i dotyku; idee własności wtórnych pojawiają się
w naszych pięciu zmysłach pod wpływem oddziaływania na te zmysły ze strony rzeczy za pomocą ich własności pierwotnych, my
zaś niesłusznie uważamy, że naszym wrażeniom zmysłowym, jak: barwy, dźwięki, smaki, zapachy i wrażenia dotykowe,
odpowiadają w rzeczach jakieś obiektywne własności, należące do samych rzeczy (obiektywne barwy, obiektywne zapachy itd.).
Naprawdę – zdaniem Locke’a - w rzeczach nie ma dźwięków, zapachów itd. Rzeczy posiadają tylko własności „pierwotne”, tj.
wielkość, kształt, liczbę, ruch, natomiast działając tymi własnościami na ludzkie zmysły wywołują w nich nie tylko im
odpowiadające idee (idee „pierwotne”), ale powodują także powstawanie w zmysłach tzw. idei „wtórnych”.
Najważniejszy wniosek, jaki płynie z rozróżnienia przez Locke’a „pierwotnych” i „wtórnych” własności rzeczy jest taki, iż
należy uznać, że część naszej wiedzy o świecie ma charakter subiektywny. Wniosek ten stał się przesłanką do daleko idącej
radykalizacji poglądów Locke’a przez jego następców.
14