1. Ж.ЯДАМСҮРЭН
СОНГУУЛИЙН ТУХАЙ
ЗАРИМ ОЙЛГОЛТ,
ТОВЧ ТАЙЛБАР
Сонгуулийн хороодын
ажилтан, сонгогчидод зориулав.
Төсөл хэрэгжүүлэгч багийн гишүүн:
Ө.Цэрэндорж
Ариутган шүүсэн:
УЛААНБААТАР Б.Оюумаа
2008 П.Наранбат

2. УНШИГЧ ТАНАА УЧИРЛАХ НЬ
ГАРЧИГ Сонгуулийн тухай зарим ойлголтын энэхүү товч
тайлбарыг сонгуулийн хороодын ажилтан, сонгогчидод
зориулан гаргав.
Уншигч Танаа учирлах нь Монгол Улсад сонгогчийн боловсрол, мэдлэгийг
дээшлүүлэх нь чухал, хойшлуулшгүй асуудал болсоор байна.
Сонгогчийн боловсрол бол саналын хуудаст тэмдэглэл хийх
1. Сонгуульд холбогдох түгээмэл зарим ойлголт төдийхэн ойлголт биш билээ. Тэр нь өндөр боловсрол,
2. Монгол Улсын сонгуулийн түүхэн тойм, соѐлтой, улс орныхоо эрх ашгийг эн тэргүүнд тавьж чаддаг,
сонгуулийн олон улсын зарим байгууллага сонгуульд хариуцлагатай ханддаг сонгогчийг бэлтгэх явдал
3. Сонгуулийн тухай хууль тогтоомж мөн.
4. Сонгуулийн зарчим, тогтолцоо, үүрэг Өдгөө сонгууль зохион байгуулж явуулахад 18-20
5. Сонгуулийн нутаг дэвсгэр, сонгууль мянган хүн сонгуулийн төв болон орон нутгийн байгууллагад
товлон зарлах ажиллаж байна. Сонгууль гол төлөв орон тооны бус
6. Сонгуулийн байгууллага, эрх, үүрэг, ажилтнуудын хүчээр явагддаг. Сонгуулийн ажилд
ажлын зохион байгуулалт мэргэшээгүй, сонгуулийн хууль тогтоомжийн талаар
7. Нам, эвсэл сонгуульд оролцохоо илэрхийлэх, харилцан адилгүй мэдлэгтэй хүмүүс ажилладаг. Сонгуулийн
бүртгүүлэх хороодод ажиллах хүмүүсийг сонгуульд оролцогч намаас
8. Сонгогчдын нэрийн жагсаалт, сонгогчийн санал болгож бүрдүүлдэг учир боловсрол, мэдлэгийн хувьд
үнэмлэх шилж сонгох боломж хязгаарлагдмал. Орон нутагт намуудад
9. Нэр дэвшүүлэх, бүртгүүлэх сонгуулиар бэлтгэгдсэн хүн ч ховор байна. Иймд энэхүү товч
10. Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, сурталчилгаа тайлбарыг бас тэдэнд зориулав.
11. Эдийн засгийн баталгаа, зардал, хандив Анхнаасаа сонгуулийн холбогдолтой нэр томъѐоны
12. Санал хураах, тоолох, дүнг гаргах толь, товч тайлбар хийе гэсэн боловч ажиллах явцад
13. Маргаан шийдвэрлэх, хүлээлгэх хариуцлага өөрчлөгдөв. Нийт сонгогч, практик ажилтан нарт зориулж
буйн учир сонгуулийн хууль тогтоомжийн логик дараалал,
ажлын цаг хугацаа, үе шатны дагуу тайлбарлахад хүрэв.
Нэр томъѐоны индекс Сонгууль бол цаг хугацаанд хавчигдсан, олныг
Сурвалж бичиг, ашигласан гарын авлага хамарсан, нүсэр том ажил билээ. Сонгууль зарласнаас
хойшхи хугацаанд сонгуулийн хороодод ажиллах хүнээ
бэлтгэх ямар ч бололцоо гардаггүй. Мөн тэдний нэлээд хэсэг
нь дараа дараагийн сонгуулиар өөрчлөгддөг. Ингэхлээр,
шууд нэр томъѐо, ухагдахуун ойлголт тайлбарлах нь
шинжлэх ухааны талаасаа эхлэн суралцагчдад чухал боловч
2

3. практикийн хувьд өгөх үр дүн бага болохыг харгалзсан юм. этгээдийн эрх зүйн байдлыг (агуулгыг) тогтоосон, мөн хэн,
Анх сонгуулийн холбогдолтой 170 орчим нэр томъѐог түүж хэзээ, хаана, ямар арга замаар хэрэгжүүлэх үйл явцыг
гаргасан боловч сонгогчдод тэр бүр хэрэггүй, сонгуулийн (хэлбэрийг) заасан байна. Энд хуулийн олон асуудал
ажилд хэрэглэгддэггүй, Монгол Улсын сонгуулийн хууль хамаарна. Сонгуулийн ажил бүхэлдээ нэг нь нөгөөгөө
тогтоомжид тусгагдаагүй заримыг нь үлдээв. Энэ номыг үргэлжлүүлсэн, залгамжилсан тодорхой дэс дараа, хугацаа
сонгуулийн нэр томъѐоны толь гэж нэрлэж чадаагүйн учир бүхий үе шатаас бүрдэнэ. Бас агуулга, хэлбэрийг үйл явцаар
энэ. зааглаж, давчуухан хугацаа тогтоон журамласан байдаг.
Эл ажлыг НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Монгол Улсын Иймд бүтцийн хувьд номыг хийхэд бэрхшээлтэй
Сонгуулийн ерөнхий хороо хамтран хэрэгжүүлж буй “Монгол байлаа. Аливаа толийн нэгэн адил цагаан толгойн үсгээр
Улсын сонгуулийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх нь” дараалан толгойлж хийх гэж хичээсэн боловч бэрхшээлтэй
төслийн санаачлага, захиалга санхүүжилтээр хийсэн болно. зарим зүйлтэй тулгарсан билээ. Сонгуулийн ажлын үе шатны
Төслийн удирдлагын зүгээс уг ажлыг иргэд сонгуулийн тухай дэс дарааллаар бүлэглэх нь хэрэглэхэд хялбар учир Монгол
мэдлэгээ дээшлүүлэх, сонгуультай холбогдох Монгол Улсын Улсын сонгуулийн хууль тогтоомжийн логик дарааллаар авч
болон олон улсын түгээмэл хэрэглэгддэг нэр томъѐо, үзэн тайлбаруудыг байрлуулсан болно.
тэдгээрийн утга агуулгыг тодорхой ойлгох, сонгогчид сонгох, Саналаа бичгээр болон бусад хэлбэрээр өгч тусалсан
сонгогдох эрхээ мэдлэгтэй, ухамсартай хэрэгжүүлэх, бүх хүмүүст баярласнаа илэрхийлье.
түүнчлэн сонгуулийн байгууллагын ажилтнууд мэдлэгээ
дээшлүүлэхэд чиглүүлэх тухай зөвлөгөө өгсөн болно. Үүнийг
харгалзах зайлшгүй шаардлага гарав. Энэ товч тайлбар уг
зорилгыг биелүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх нь дамжиггүй юм.
Одоо үйлчилж байгаа Монгол Улсын сонгуулийн тухай
хуулийн ойлголтыг эл номд тайлбарлан сурталчлах
хэлбэрийг бичлэгийн гол аргаа болгов. Сонгуулийн Ж.ЯДАМСҮРЭН
холбогдолтой нэр томъѐо, тухайн ойлголтын тодорхойлолт 2008.08.08
сонгуулийн ажлыг явуулахад нэг мөр ойлгоход чухал 08'. 08"
хэрэгтэй билээ. Гэтэл сонгуулийн холбогдолтой нэр томъѐо
болгон хуульд оруулсан атлаа утга санааг нь, агуулгыг нь
тодорхойлоогүй орхисон, ажил хэргийн нэр томъѐо болгон
хэрэглэсэн санаа ч байна. Энэ нь энгийн сонгогч, сонгуулийн
анхан шатны хороодын ажилтнууд нэг мөр ойлгоход
хүндрэлтэй, тэдэнд хоѐрдмол утгатай ойлголт өгөхөөр, бас
онолын хувьд тайлбарлахад ядуухан нэр томъѐо ч байна.
Нөгөө талаар, сонгуулийн тухай хууль агуулгын хууль,
бас хэлбэрийн хууль. Материаллаг зүйлс болон үйл явцыг
нэгэн зэрэг илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл, аливаа хүн, хуулийн
3

4. АРДЧИЛАЛ – Тодорхой хүрээнд бүгдээрээ хэлэлцэж
шийдвэр гаргахыг хамгийн энгийнээр ардчилал гэнэ.
Ингэхлээр, ардчилал нь хамтын шийдвэр гаргах үйл явц мөн.
Шийдвэр гаргахад бүгд тэгш оролцох хэрэгтэй гэсэн үг.
Ингэхдээ шийдвэр гаргаад бүх нийтийн хяналт тогтоох, энэ
хяналтад тэгш эрхтэй оролцох зарчмыг ч агуулдаг.
Төр улс бол нийгмийн хэргийг бүхэлд нь зохицуулах
эрхтэй, албадах чадвартай, ард түмний өөдлөх, уруудахыг
шийдвэрлэх хүртэл эрх мэдэлтэй, хамгийн өргөн хүрээг
хамарсан эвлэл, холбоо учраас улсын төвшний ардчилал
чухал. Аливаа улс орны засаг төр нь төрийн албан
тушаалтныг өрсөлдөөнт сонгуулиар дамжуулан ард
түмнийхээ өмнө хариуцлага хүлээлгэдэг, насанд хүрэгчид нь
сонгох, сонгогдох тэгш эрх эдэлдэг, иргэний ба улс төр,
нийгэм эдийн засгийн эрхүүд нь хуулиар баталгаажсан
тохиолдолд л ардчилсан улс гэж нэрлэдэг. Практик дээр бүх
1. СОНГУУЛЬД ХОЛБОГДОХ нийтийн хяналт, улс төрийн эрх тэгш байдлын зарчмыг байж
ТҮГЭЭМЭЛ ЗАРИМ ОЙЛГОЛТ болох хэмжээнд бүрэн хэрэгжүүлж чаддаггүй. Ингэхлээр,
ардчиллын үйл явц дуусна, төгсөнө гэж үгүй.
Хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах тал дээр
ардчилсан төр засаг л илүү байдаг. “Гуталчин гутлаа л хийнэ.
Харин гутал хаана нь барьж өвтгөж байгааг өмсч байгаа хүн
хэлнэ” гэсэн үг байдаг. Түүн шиг төрийн бодлогын үзүүлэх үр
нөлөөг амьдрал дээр жирийн хүмүүс л юуны өмнө мэдэрч
байдаг. Ингэхлээр, дороос нөлөө үзүүлэх суваг байгаа
тохиолдолд л өнгөрсөн туршлага төрийн бодлогод
тусгагддаг. Ингэхгүй бол ялзарсан төр, өөртөө үйлчилсэн
бодлого байх болно.
Ардчилал эрх чөлөөг баталгаажуулж өгдөг. Ардчилал
бол эрх чөлөөт ард түмний төлөөх засаглал мөн.
Ардчилал хэмээх ойлголтоор гарсан ном, зохиолыг
тоолж баршгүй. МЭӨ IY зуунаас, Платон, Аристотелийн
анхны бүтээлээс эхлээд өнөө үеийг хүртэл хэдэн зуугаар
тоологдоно.
4

5. Иргэд цөмөөрөө нийгмийн гол гол шийдвэрүүд гаргахад Олонхиор шийдвэр гаргана гэдэг нь шийдвэр гаргах
биечлэн оролцож байвал илүү ардчилсан байна. Үүнийг шууд бусад арга зам шавхагдсан үед санал зөрүүтэй байдлыг
ардчилал гэнэ. Шийдвэр гаргахад бүх хүмүүс оролцох шийдвэрлэх жирийн нэг арга мөн. Олонхийн шийдвэрийг
бололцоогүй. Иймээс иргэд төлөөллийн, шууд биш ардчиллын төгс оргил гэхээсээ ямар нэг шийдвэрт хүрэх арай
ардчиллаар, өөрөөр хэлбэл, сонгосон хүнээрээ дамжуулан боловсронгуй арга гэж үзмой. Иймд аливаа олонхи, тэднийг
шийдвэр гаргахад оролцох болно. төлөөлж буй Засгийн газар өөрсдийгээ хянаж байхын
Төлөөллийн ардчиллын үед иргэд төр засгийн болон зэрэгцээ, бүгдийг өөрсдөдөө хамааруулж, өөрсдийн үзэл
парламентийн шийдвэр гаргах үйл явцад дор хаяж нэг шат бодлоор олонхиор шийдвэр гаргахаас зайлсхийж байх нь зөв
доогуур төвшинд байдаг. Харин тэд цар хүрээний хувьд юм. Үнэнг гар өргөж тогтоодоггүй.
үндэсний хэмжээний сонгууль, бүх нийтийн санал асуулга ШУДАРГА ЁС – Шударга ѐс бол хүмүүн төрөлхтний
зэргээр гол гол томоохон шийдвэр гаргахад л шууд оролцох үнэт зүйлсийн нэг яриангүй мөн. Товчоор хэлбэл, хуулийг хэн
боломжтой. Тэгэхээр тэд оролцооныхоо үр дүнг ч, хаана ч ягштал хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. Хууль бус эрх ашиг,
дээшлүүлэхийн тулд маш зөв сонголт хийх, сонгуульд ашиг сонирхлын төлөөнөө бусад хүн болон бүлэг үндэстний
хариуцлагатай хандах хэрэгтэй болдог юм. эрх ашгийг хохироохгүй байх нь шударга ѐсны гол шаардлага
ШУУД БОЛОН ТӨЛӨӨЛЛИЙН АРДЧИЛАЛ – Монгол юм. Эрх зүйн болон ѐс зүйн соѐл дутмаг, хариуцлага хүлээх
Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан засгийн эрх бүх ард явдал сул байвал шударга ѐс амархан алдагддаг.
түмний мэдэлд байхуй нь шууд болон төлөөллийн СОНГУУЛЬ – Сонгууль бол ардчиллын илрэл, хамгийн
ардчиллаар хэрэгждэг. Энэ нь ардчиллын үндсэн хоѐр энгийнээр ойлгоѐ гэвэл албан тушаалтан, байгууллагын
хэлбэр мөн. Шууд ардчилал нь бүх нийтийн сонгууль, санал гишүүдийг нийтийн санал хураалтаар сонгох үйл явц мөн.
асуулгын хэлбэрээр хэрэгжинэ. Төлөөллийн ардчилал нь Сонгууль нь улс төрийн эрх мэдэл ард түмнээс урган
сонгосон байгууллагаар нь дамжин хэрэгждэг. Төлөөллийн гарахын илэрхийлэл юм.
ардчилал төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын Улс үндэстний төвшинд сонгууль явуулах нь хоѐр
үйл ажиллагааны бүх төвшинд хэрэгжинэ. зорилготой. Нэгд, төрийн тэргүүн, гүйцэтгэх засгийн
ШУУД АРДЧИЛЛЫН ХЭРЭГСЭЛ – Иргэд улс төрийн тэргүүнийг, түүнчлэн Засгийн газраас баримтлах өргөн
шийдвэр гаргах явцад шууд оролцох бололцоог хангах эрх хүрээтэй бодлогыг сонгох зорилго агуулна; хоёрт, ард
олгож байгаа арга хэрэгслүүд юм. Эдгээр нь нэгд, түмнийг төлөөлж, хууль тогтоомж батлах, албан татвар
референдум; хоёрт, иргэдийн санаачлага; гуравт, эгүүлэн ногдуулахаар шийдвэр гаргах, Засгийн газрын үйл
татах санал гаргах зэрэг гурван хэлбэрээр хэрэгждэг. ажиллагааг нягталж хянах үүрэг бүхий хууль тогтоох
АРДЧИЛАЛ – ОЛОНХИ – Ардчиллыг олонхитой байгууллагыг бүрдүүлснээр парламентийн гишүүдийг сонгох
адилтгах ташаа ойлголт байдаг. Ардчилал бол ард нийтийн, зорилго агуулна. Улс төрийн сонголтыг санал хурааж
ард түмний засаг мөн. Энэ нь ард түмний нэг хэсэг нь биш, явуулахыг улс төрийн сонгууль гэнэ. Улсын Ерөнхийлөгчийг
ард түмэн бүхэлдээ төр засгаа барина гэсэн үг. Ардчиллын эсвэл хууль тогтоох байгууллагын гишүүдийг сонгох хоѐр
чухал шийдвэрлэх шинж бол шийдвэр гаргахад бүгд адил тусдаа сонгууль явагдаж энэ зорилгыг хэрэгжүүлнэ.
тэгшээр оролцох эрх юм. Сонгуулиуд нэг зэрэг, эсвэл тус тусдаа явагддаг.
5

6. Парламентын тогтолцоотой улс оронд аль нэг намын СОНГОГЧ - Сонгуулийн жилийн санал хураах сар, өдөр
дарга парламентаас Ерөнхий сайдад томилогдохоор 18 нас хүрсэн, Монгол Улсын эрх зүйн чадамжтай иргэн
олонхийн дэмжлэг авбал нэг сонгуулиар дээрх хоѐр зорилгыг мөн. Тухайн иргэний төрсөн он, сар, өдрөөс тоолоход
биелүүлдэг. сонгуулийн жилийн санал хураах сар, өдөр буюу түүнээс
Сонгуулийн үр дүнд олон цогцолбор хүчин зүйлс нөлөө өмнөх сар, өдөр 18 насанд хүрсэн байх шаардлагатай.
үзүүлнэ. Үүнд сонгуулийн үеийн хурц зөрчил маргаан, Монгол Улсын иргэн мөн болохыг гэрчлэх иргэний үндсэн
хүчирхийллийн элдэв халдлагаас ангид байх, тооллогын баримт бичиг болон иргэний үнэмлэхээ авсан байх учиртай.
нууцыг хадгалах, бие даасан сонгуулийн хяналтын 18 насанд хүрсэн, эрх зүйн чадамжтай иргэнийг сонгох эрх
байгууллагууд ажиллуулах, улс төрийн намуудын зүгээс бүхий иргэн хэмээнэ.
сонгуулийн хууль тогтоомжийг хэлбэрэлтгүй сахин мөрдөх Сонгогч гэдэг нь засаг захиргааны нэгждээ байнга буюу
гээд суурь нөлөө үзүүлэх олон асуудал бий. түр оршин суугаа хаягийн бүртгэлтэй, Монгол Улсын сонгох
Монгол Улсад XIII зуунд Чингис хааныг ноѐдын эрх бүхий иргэн мөн.
чуулганаас, 1923 оноос нутгийн ардын хурлуудыг, 1924 оноос БАЙНГА ОРШИН СУУГЧ - Хүн амын тооллогод
УИХ-ыг, 1990 оноос улсынхаа Ерөнхийлөгчийг сонгох ѐс хамрагдсан тухайн нутаг дэвсгэрийн баг, хороонд байнга
журмыг хуульчлан улс орон даяар дагаж мөрдөж иржээ. оршин суух тодорхой хаягийн бүртгэлтэй иргэн мөн. Хууль
Дэлхий даяар болдог сонгуулиудын талаар зүйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас
http://www.agora.ctm.it/elections сайтаас үзнэ үү. байнга оршин суух, түр оршин суух талаар тодорхой журам
ЭРХ ЗҮЙН ЧАДАМЖТАЙ ИРГЭН - Эрх зүйн чадамж нь тогтоодог. Энэ журмын дагуу бүртгэгдэх учиртай. Бүртгэлтэй
иргэн өөрийн үйлдлээр өөртөө эрх олж авах, үүрэг бий болгох газраас өөр газарт 180 хоног, түүнээс доош хугацаагаар
чадвартай болж насанд хүрснээр буюу 18 наснаас бий болно оршин суух нь тухайн бүртгэлтэй иргэнийг байнгын оршин
гэж Монгол Улсын Иргэний хуулийн 15.1-д заасан байна. суугч биш гэж үзэх үндэслэл болохгүй. Бүртгэлтэй газраас
Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 141- өөр газар суугаа оршин суугчийн хувьд бүртгэлтэй газрынхаа
143 дугаар зүйлд заасан журмын дагуу буюу шүүхээс эрх зүйн хаягаар саналаа өгөх, түр оршин суугчийн хувьд саналаа өгөх
чадамжгүй гэж тооцоогүй иргэн болно. нь тухайн хүний эрх юм.
ЭРХ ЗҮЙН ЧАДАМЖГҮЙ ИРГЭН – Эрх зүйн чадамжгүй Харин сонгуулийн нэг хэсэгт сонгогчийн нэрийн нэг
гэдэгт 7 хүртэлх насны этгээд, сэтгэцийн өвчний улмаас жагсаалтад бүртгүүлсэн байх ѐстой. Энэ бол хамгийн энгийн
өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг ойлгохгүй, өөрийгөө зөв зарчим билээ.
удирдаж чадахгүй болсон этгээдийг хамааруулан ойлгоно. ТҮР ОРШИН СУУГЧ - Тухайн баг, хороонд суух үндсэн
Иргэнийг мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодис, бүртгэлгүй боловч тэнд оршин сууж байгаа иргэн мөн. Түр
согтууруулах ундаа байнга хэрэглэдгийн улмаас суурьшиж байгаа иргэн нь Хууль зүйн асуудал эрхэлсэн
хязгаарлагдмал чадамжтай, эсхүл сэтгэцийн өвчний улмаас төрийн захиргааны төв байгууллагаас тогтоосон журмын
эрх зүйн чадамжгүй гэж тогтоох эрхийг гагцхүү шүүх эдэлнэ. дагуу байнга оршин суудаг нутаг дэвсгэрийнхээ бүртгэлд “түр
Мөн хорих газар ял эдэлж буй хүн эрх зүйн чадамжгүйд эзгүй” гэсэн тэмдэглэл, түр шилжин суурьших тухай
тооцогдоно. тодорхойлолт хийлгэж, түр оршин суух нутаг дэвсгэрийн сум,
дүүргийн Засаг даргад 7 хоногийн дотор бүртгүүлж, түр
6

7. оршин суух үнэмлэх авсан байх журамтай. Сонгуулийн үед СОНГУУЛИЙН ЭРХИЙГ ХЯЗГААРЛАХУЙ – Монгол
өөрийн байнгын оршин суух бүртгэлтэй газрын сонгогчдын Улсын иргэд Үндсэн хуулиар баталгаажсан сонгох, сонгогдох
нэрийн жагсаалтад ороогүй, эсвэл бүртгэлээс хасагдсан бол эрхээр хангагдсан. Энэ бол иргэдийн хамгийн чухал эрх,
түр оршин суугаа газраа нэрийн жагсаалтад бүртгүүлж төрөө удирдахад оролцож буй хэлбэр мөн. Гэвч зарим
үнэмлэх авна. тохиолдолд сонгуулийн эрхийг хуулиар хязгаарлана.
ХАЯГИЙН БҮРТГЭЛ – Сонгогчдыг оршин сууж буй Тухайлбал,
хаягаар нь баг, хороонд бүртгэснийг хэлнэ. Хаягийн бүртгэл 1. Сонгох, сонгогдох насаар хязгаарлах;
нь хүн амьдран суудаг газар, байшин, нийтийн орон сууц дахь 2. Иргэний харъяаллаар хязгаарлах;
хаалга, гудамж дахь хашаа, хүн амьдрах зориулалттай 3. Оршин суугаа газраар хязгаарлах;
албаны байр, тусгай зориулалттай байр (нийтийн байр, зочид 4. Эрхийн чадамжаар нь хязгаарлах явдал байдаг.
буудал, зөөврийн байр, өндөр настнууд, хөгжлийн Сонгох, сонгогдох эрхийг хуулиар хязгаарласан
бэрхшээлтэй хүмүүс, ахмад дайчдад зориулсан байр гэх мэт) эдгээрээс өөр тохиолдол зарим улс оронд үйлчилж ирсэн,
мөн тухайн иргэний хувийн өмчийн, орон нутгийн хууль одоо ч үйлчилсээр байна. Жишээлбэл, бичиг үсэг үл мэддэг
дүрэмд заасан гэрээ, түрээс болон бусад хэлбэрийн үндсэн хүмүүсийн сонгох, сонгогдох эрхийг хасах, цэргийн албан
дээр иргэн байнга болон түр амьдардаг байрууд зэргээр хаагчдыг сонгуульд оролцуулахгүй байх хуультай улс орон ч
байна. бий. Саяхан болтол эмэгтэйчүүдийн сонгуулийн эрхийг
СОНГУУЛИЙН ЭРХ – Сонгуулийн эрх гэдэг нь төрийн хязгаарласан хууль АНУ, Франц, Итали, Япон, Щвейцар зэрэг
байгууллагад сонгох, сонгогдох тэгш эрхийг ерөнхийд нь улсад үйлчилж байв. Мөн түүнчлэн зарим оронд шашнаар нь
хэлдэг. Сонгох эрх, сонгогдох эрхэд зарим хязгаарлалт ялгаварлах хууль ч бий.
тогтоосон байдаг. Монгол Улсад Үндсэн хуульд зааснаар СОНГОГЧИЙН БОЛОВСРОЛ – Сонгуулийн үйл явцын
сонгох эрхийг 18 наснаас эдэлнэ. Сонгогдох насыг төрийн онцлог, журам, дүрэм, сонгогчдын бүртгэл, саналаа хураалгах
зохих байгууллага, албан тушаалд тавих шаардлагыг болон сонгуулийн үйл явцын бусад асуудлаар сонгогч
харгалзан хуулиар тусд нь тогтооно. Монгол Улсын Үндсэн иргэдэд мэдлэг олгоход чиглэсэн үйл ажиллагааг бүхэлд нь
хуульд сонгуулийн эрх, түүнийг хэрэгжүүлэх зарчмыг яруу хэлдэг.
тодоор тодорхойлсон байна. ПАРЛАМЕНТ – Ардчилсан нийгэмд хууль тогтоох эрх
Зарим ном зохиолд сонгохыг идэвхтэй эрх, харин мэдлийг хэрэгжүүлэгч төлөөллийн дээд байгууллагыг
сонгогдохыг идэвхгүй эрх гэж үздэг. Ер нь сонгох, сонгогдох парламент гэдэг. Хууль тогтоох эрх мэдэл нь Үндсэн хууль,
эрх нь сонгуулийн үндсэн эрх мөн. бусад хууль батлах, улсын төсөв батлах, Засгийн газрын үйл
НҮБ-аас баталсан “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”- ажиллагаанд хяналт тавих эрхийн нийлбэр цогцоос бүрддэг.
ын 21 дүгээр зүйлд сонгох, сонгогдох эрх, түүнийг Парламент төлөөллийн дээд байгууллага болох нь
хэрэгжүүлэх, нууцаар саналаа өгөх талаар тодорхой заасан түүнийг хүсэл зорилго, ашиг сонирхлоо хамгаалуулах
байдаг нь уг асуудлын чухлыг харуулна. Монгол Улсад сонгох зорилгоор ард түмнээс бүх нийтийн сонгуулиар сонгосон
эрх 18 наснаас эхэлдэг бол сонгогдох эрх Улсын Их Хуралд төлөөлөгчид бүрдүүлдэгт оршино.
25 нас, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид 45 наснаас эхэлдэг. 1265 онд Англи улсын Парламент байгуулагдсанаас
хойш энэхүү байгууллага дэлхийн улс бүрт бий болжээ.
7

8. Орчин үеийн парламент нэг, эсвэл хоѐр танхимийн бүтэцтэй. Австрали, Афганистан, Бразил, Тайланд, Франц, Энэтхэг
Нэг танхимтай парламент бага газар нутаг, цөөн хүн амтай, зэрэг улс оронд явуулдаг.
нэгдсэн улсад, хоѐр танхимтай парламент нь холбооны ЧӨЛӨӨТ МАНДАТ – Ардчилсан засаглалтай улс
томоохон улс орнуудад байдаг. орнуудад парламентын шууд чөлөөт мандаттай байдаг.
Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол Улс Чөлөөт мандат гэдэг нь өөрийг нь сонгосон тодорхой
парламентийн тогтолцоотой (засаглалтай) Бүгд найрамдах тойргийн сонгогчдоо бус, харин нийт ард түмнээ парламентад
улс мөн. төлөөлөхийг хэлнэ. Энэ нь манайхны ярьдгаар, сонгогчид
ПАРЛАМЕНТЫН ХОЁР ТАНХИМ – Парламент 2 итгэл хөсөрдүүлсэн хэмээх үндэслэлээр түүнийг бүрэн эрхийн
танхимтай байх нь хууль тогтоомжийг бүрэн дүүрэн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болохоос өмнө эгүүлэн татах эрх зүйн
сонирхлоос үүдэлтэй. Бас холбооны улсын тогтоолцоонд орчин байдаггүй гэсэн үг.
чухал ач холбогдолтой. Энд хоѐр дахь танхим нь улсынхаа ТӨРИЙН ТЭРГҮҮН – Ерөнхийлөгчийн тогтолцоотой улс
нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь бус холбооны гишүүн улс буюу оронд сонгогдсон Ерөнхийлөгч нь төрийн тэргүүний чиг
мужийн ашиг сонирхлыг төлөөлж байдаг. үүргийг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний чиг үүрэгтэй
Хоѐр танхимын сонгуулийг явуулах арга ялгаатай хослуулан (ОХУ, АНУ, Латин Америкийн ихэнх орных шиг)
байна. Дээд танхим нь шууд бусаар, эсвэл өөр өөр хэрэгжүүлдэг.
сонгуулийн тойргоос сонгогдох, эсвэл цаг хугацааны хувьд Парламентын Бүгд найрамдах тогтолцоотой зарим
зөрүүтэй сонгогддог. улсад төрийн тэргүүн нь шууд ард түмнээс, эсвэл
Парламентын тогтолцоотой улсад доод танхимыг шууд парламентаас сонгогддог, гүйцэтгэх бус эрх мэдэлтэй
ард түмнээс сонгодог. Энэ танхимд хууль тогтоох үндсэн чиг Ерөнхийлөгчтэй (Герман, Ирланд, Энэтхэг улсынх шиг)
үүрэг ногдоно. Харин дээд танхим нь хуулийг батлахыг байдаг.
хойшлуулах, хориг тавих зэрэг хязгаарлагдмал эрх эдэлнэ. Үндсэн хуульт эзэнт гүрэнд төрийн тэргүүнийг угсаа
СЕНАТ – Гадаадын олон оронд парламентын дээд залгамжлуулан (Бельги, Испани, ИБУИНВУ-ынх шиг)
танхимаа сенат хэмээн нэрлэдэг. Нийтийн жишгээр бус тодруулдаг. Бүх насаараа уг албыг нэг хүн хашдаг.
өөрөөр нэрлэх явдал ч бий. Монгол Улсын хувьд Төрийн тэргүүн-Ерөнхийлөгчөө
РОТАЦИ – Сэлгээ гэсэн утга агуулна. Тодорхой ард түмнээс шууд сонгодог. Тэр нь Ерөнхий сайдын үүрэг
хугацаа өнгөрсний дараа парламентын бүрэлдэхүүний нэг гүйцэтгэдэггүй. Дээрх тогтолцооны завсрын чанартай.
хэсгийг сонгууль явуулах замаар хэсэгчлэн шинэчлэх явдал СОНГУУЛИЙН ТӨВ КОМИСС – Дэлхийн зарим улс
мөн. Зарим оронд парламентынх нь гишүүдийн нэг хэсгийн оронд сонгуулийг шударга явуулж, түүнийг удирдаж, хянах
бүрэн эрхийн хугацаа эхэлж, бусдынх нь хэвээр үргэлжилж зорилгоор байнгын ажиллагаатай сонгуулийн төв комисс
байдаг. Энэ нь хоѐр танхимтай парламент бүхий улсын дээд ажилладаг.
танхимд хамаарна. Харин доод танхим нь тасралтгүй Онолын хувьд сонгуулийн комиссууд гүйцэтгэх
ажилладаг. Иймд завсарын сонгууль явуулж ротаци хийн засаглал, хууль тогтоох байгууллагаас бүрэн хараат бусаар
парламентын гишүүдийн нэг хэсгийг шинээр сонгодог. ажиллах учиртай. Амьдрал дээр сонгуулийг хөндлөнгийн
Завсрын сонгуулийг дээд танхимтай парламенттай АНУ, аливаа оролцоогүйгээр зүй зохистой явуулах нөхцлийг
хангахын оронд хууль тогтоох байгууллагатай холбогдож, улс
8

9. төрийн чиг хандлагыг харах явдал гардаг. Иймд аливаа хуульд буюу Үндсэн хуулийн хэмжээний үр дагавартай хууль
оронд олон улсын ажиглагчдын баг ажиллуулах туршлагыг тогтоомжид нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болсон
өргөн хэрэглэх болсон нь сонгуулийг шударга явуулах гол үед бүх нийтийн санал асуулга явуулж асуудлыг
арга зам гэж үздэг. шийдвэрлэдэг. Энэ нь аливаа улсын Үндсэн хууль нь бүх ард
Сонгуулийн төв комиссыг улс орон бүрт янз бүрээр түмэнд бүхэлд нь хамаатай, тухайн үеийн Засгийн газар,
нэрлэдэг. Комисс, хороо, зөвлөл, дээд чуулган, хяналтын парламентын гишүүдийн асуудал биш гэдгээр
хороо, хяналтын зөвлөл гэх мэт. Олон улсын хэллэгт тодорхойлогдоно. Иймд олон нийтийн шууд дэмжлэг авахаар
эдгээрийг сонгуулийн менежментийн байгууллага гэж нэрлэн бүх нийтийн санал асуулга явуулдаг.
хэвшиж байна. Бодлогын болон бусад бие даасан асуудлаар бүх
нийтийн санал асуулга явуулах нь өнөө үед дэлхийн улс
СОНГУУЛИЙН МЕНЕЖМЕНТ – Сонгуулийг зохион оронд маргаантай байна. Нэг хэсэг нь дэмждэг байхад нөгөө
байгуулах үйл ажиллагаа, чиг үүрэг, зорилтыг хэрэгжүүлэх хэсэг нь эсэргүүцдэг. Эсэргүүцэгчид нь төлөөллийн
үйл явцыг сонгуулийн менежмент гэж нэрлэдэг. Сонгуулийн ардчилалд үл итгээд зогсохгүй сонгогдсон төлөөлөгчдийн
менежментийг сонгуулийн төв болон орон нутгийн хариуцлага хүлээх чадварыг бууруулах болно гэж үздэг.
байгууллагууд хэрэгжүүлнэ. Төв байгууллага нь бие даасан, Бүх нийтийн санал асуулгыг тухайн улсын өмнө
Засгийн газрын болон дээрхийн холимог загвараар тулгарсан амин чухал асуудлаар явуулдаг. Түүнийг түгээмэл
ажилладаг. бус явуулах учиртай. Юм л бол санал асуулга явуулаад байж
СОНГУУЛИЙН АЖЛЫН ЦАГ ХУГАЦААНЫ ХУВААРЬ болохгүй. Түүхэндээ бүх нийтийн санал асуулгыг огт явуулж
– Сонгуулийн үйл явцыг төлөвлөн хэрэгжүүлэхэд гүйцэтгэх байгаагүй ардчилсан улс орон ч байдаг. Ардчилсан бус
зорилтуудын дараалал, огноо, хугацааг заасан баримт бичиг дэглэмтэй улс оронд энэхүү аргыг улс төрийн зорилгоор
юм. Энэ нь сонгуулийн тухай хуульд сонгууль зарласнаас өргөн ашиглаж ирснийг түүх гэрчилдэг. Фашист Германд
хойш санал хураасан дүнг мэдээлэх хүртэлх албан ѐсны өнгөрсөн зууны гучаад онд 3 удаа, Туркмен, Казак, Узбек,
хугацаа заасан ажлыг хэрэгжүүлэхээр сонгуулийн төв Киргиз, Белорус улсад 1995 оноос хойш удаа дараа бүх
байгууллагаас гаргасан цаг хугацааны төлөвлөгөө юм. Улс нийтийн санал асуулга явуулсан. Үүний үр дүнд эдгээр орны
бүрт ийм төлөвлөгөөг гаргадаг. Манайд Сонгуулийн ерөнхий ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн Ерөнхийлөгчээс бусад нь цаг
хорооноос гаргадаг сонгуулийн ажлын цаг хугацааны хуваарь хугацаагүй уг албаа хашсаар, Н.Назарбаев бүх насаараа
30 орчим асуудалд төвлөрдөг. Хэрэгжүүлэх ажлын хугацааг Ерөнхийлөгчийн албыг хаших болжээ.
огноо, цаг минутаар тодорхойлсон байна. Энэхүү хуваарийг Санал асуулгын дүн заавал биелүүлэх, эсвэл зөвлөх
нийтэд зориулж хэвлэдэг юм. шинжтэй байж болдог.
ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН СТАНДАРТ – Хэрхэн хүрэхийг Монгол Улсад 1945 оны 10 дугаар сарын 20-нд улс
тодорхойлоогүй, хүрэх ѐстой үзүүлэлтүүдийн хураангуйг орныхоо тусгаар тогтнолын асуудлаар бүх нийтийн санал
гүйцэтгэлийн стандарт хэмээн ойлгодог. асуулга анх удаа явуулсан юм. Энэ санал асуулгад
БҮХ НИЙТИЙН САНАЛ АСУУЛГА – Бүх нийтийн санал оролцогчид эрхий хурууныхаа хээгээр хүртэл саналаа
асуулга гэдэг нь ямар нэгэн чухал асуудлаар бүх ард түмний тэмдэглэж, тусгаар тогтнолоо авч үлдсэн түүхтэй.
санал хураах үйл явдал мөн. Ардчилсан олонх оронд Үндсэн
9

10. УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН СОНГУУЛЬ – Төрийн эрх барих, Хэрэв хоѐр дахь шатанд оролцсон нэр дэвшигчийн хэн
хууль тогтоох дээд байгууллага болох парламентыг сонгодог нь ч олонхийн санал авахгүй бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг
сонгууль. УИХ-ын сонгууль 4 жилд нэг удаа явагдана. УИХ шинээр дахин зарлаж, дахин нэр дэвшүүлж явуулах ѐстой.
бол төрийн дээд эрх барих төлөөллийн байгууллага мөн. УИХ-аас Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хүлээн
Монгол Улсын Их Хурал бүтцийн хувьд нэг танхимтай, нийт зөвшөөрсөн хууль гаргаж байгаа нь ямар нэг хэлбэрийн
76 гишүүнээс бүрддэг. сонгууль биш, гагцхүү сонгогчдын хүсэл зоригийг хуульчлан
Улсын Их Хурлын гишүүд бол ард түмний элч бөгөөд өргөмжилж байгаа төрийн ѐслолын хүндэтгэлийн арга хэмжээ
хууль дээдлэх зарчмыг баримтлан нийт иргэн, сонгогчийн, мөн.
улс орны эрх, ашиг сонирхлыг илэрхийлж ажиллана. Тэд АНХАН ШАТНЫ СОНГУУЛЬ – Монгол Улсын
Монгол Улсын хууль тогтоомжид сонгогчдын хүсэл зоригийг Ерөнхийлөгчийг сонгохоор анх удаа санал хураахыг анхан
илэрхийлж тусгах учиртай. шатны сонгууль гэнэ. Сонгуулийн ерөнхий хороо анхан
25 нас хүрсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэн УИХ-ын шатны сонгуулийн дүнг сонгуулийн нутаг дэвсгэрийн
гишүүнээр сонгогдох эрх эдэлнэ. УИХ-ын гишүүнээр хороодын дүнг нэгтгэх замаар гаргана. Анхан шатны
ажиллахад ихээхэн туршлага, ур чадвар шаардах учир сонгуульд оролцсон нийт сонгогчийн олонхийн санал авсан
гагцхүү эрдэмд төгс боловсорсон хүн ажиллах шаардлагатай. нэр дэвшигчийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон
Монгол Улсад Их Хурлын сонгууль мажоритар гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудлыг
тогтолцоогоор явагдаж ирсэн байна. 1992, 2008 оны санал хураалт дууссанаас хойш 30 хоногийн дотор Улсын Их
сонгуулийг олон мандаттай томсгосон тойргоор явуулсан. Хуралд өргөн мэдүүлдэг.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНГУУЛЬ – Монгол Улсын Улсын Их Хурал дээр анхан шатны сонгууль хүчин
Үндсэн хуулийн дагуу төрийн тэргүүн Монголын ард түмний төгөлдөр болсон, нэр дэвшигч сонгогдоход харшлах
эв нэгдлийг илэрхийлэгч Ерөнхийлөгчөө сонгох сонгуулийг шалтгаан байхгүй гэсэн хоѐр асуудлаар тус тусад нь санал
хэлнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Монгол Улсын харъяат, хураана. Эдгээр хоѐр санал хураалтаар олонх зөвшөөрснөөр
сонгох эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох нэр дэвшигчийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон
эрхтэй оролцож саналаа нууцаар гарган 4 жилийн гэж бүрэн эрхийг нь зөвшөөрсөн хууль батална. Ерөнхийлөгч
хугацаагаар сонгодог. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Улсын Их Хурлын чуулган дээр тангараг өргөж сэнтийдээ
сонгууль мажоритар тогтолцоогоор явагддаг. залардаг.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль 2 шаттай ОРОН НУТГИЙН ХУРЛЫН СОНГУУЛЬ – Орон нутгийн
байна гэж Үндсэн хуульд заажээ. Энэ нь сонгууль бүрт өөрөө удирдах ѐсны байгууллагыг сонгох сонгуулийг орон
заавал дамжих ѐстой хоѐр шат бус, шаардлагатай үед хоѐр нутгийн хурлын сонгууль гэнэ. Өөрөө удирдах ѐсны
дахь шатаар дамжиж болох заалт юм. Анхан шатны санал байгууллага нь аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн
хураалтад хэд хэдэн нэр дэвшигч оролцоод хэн нь ч Төлөөлөгчдийн Хурал, баг, хороонд Иргэдийн Нийтийн Хурал
олонхийн санал авч чадаагүй бол хамгийн олон санал авсан мөн.
хоѐр нэр дэвшигчийг дахин санал хураалтад оруулах Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт ИТХ-ын төлөөлөгч
боломжийг нээлттэй орхисныг хоѐр дахь шат гэнэ. сонгож, баг, хороонд нийтийн хурал хуралддаг.
10

11. Ардчилсан тогтолцооны үед Орон нутгийн хурлын
сонгуулийг 1992, 1996, 2000, 2004 онд явуулжээ. 1992 онд
шууд бусаар, 1996, 2000, 2004 онд шууд сонгууль явуулсан.
1996 онд сонгуулийг мажоритар, пропорциональ тогтолцоог
хосолж, 2000, 2004 оны сонгуулийг мажоритар тогтолцоогоор
явуулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Орон нутгийн хурлын
сонгуулийг янз янзаар явуулж үзжээ.
2. МОНГОЛ УЛСЫН
СОНГУУЛИЙН ТҮҮХЭН ТОЙМ,
СОНГУУЛИЙН
ОЛОН УЛСЫН ЗАРИМ
БАЙГУУЛЛАГА
11

12. ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ХӨГЖЛИЙН ТОВЧ ТОЙМ – төлөөлөгчдийн байгууллагаараа дамжуулан энэхүү эрхээ
Монголын ард түмэн Үндсэн хуультай болсноос хойш есөн эдэлдэг юм.
арван жилийг өнгөрүүлжээ. 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны АРД НИЙТИЙН САНАЛ АСУУЛГЫН ТУХАЙ
өдрийн 16 цаг 17 минутад анхны Үндсэн хуулиа баталсан ТОВЧХОН – Бүрэн эрхт Монгол Улс түүхэндээ нэг удаа бүх
байна. Үүнтэй холбогдуулан Улсын анхдугаар хурлаас нийтийн санал асуулгыг тун ярвигтай цаг үед, тун чухал
“Үндсэн хуулиа баталж мөрдсөн нь ...бидний монгол асуудлаар явуулсан түүхтэй. Энэ нь Монгол Улсын тусгаар
язгууртанд хэдэн зуун оноос нааш үзэгдсэнгүй гайхамшигт тогтнолын асуудал байв.
хэрэг болох”-ыг тэмдэглэжээ. Анхны Үндсэн хуулиа 16 орчим 1945 оны 9 дүгээр сарын 21-ний өдөр БНМАУ-ын Бага
жилийн хугацаанд дагаж мөрдсөн байна. хурлын Тэргүүлэгчдээс “БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын
Үүнээс хойш 1940, 1960 онд Үндсэн хуулиа шинэчлэн байдлын талаар бүх ард түмний саналыг гаргуулах тухай”
баталж, тус бүрдээ 20-30 жилийн хугацаанд мөрдсөн. 1990 тогтоол гаргажээ. Энэ тогтоолд 1945 оны 10 дугаар сарын 10-
онд Үндсэн хуульд томоохон нэмэлт, өөрчлөлт оруулжээ. 20-ны өдөр хүртэл санал асуулгыг бэлтгэн явуулж, 20-нд
1940-1990 онд тэр үеийн нийгэм бүхэлдээ социалист хэв санал хураалт явуулахыг заасан байна.
маягт багтаж байсан. Эдгээр хууль нь Монгол Улсын тусгаар Бүх нийтийн саналыг хураах ажлыг зохион
тогтнол, хөгжил дэвшилд онцгой хувь нэмэр оруулсан нь байгуулахын тулд баг, сум, аймаг, хотын 3304 комисс
маргашгүй үнэн юм. байгуулан 17720 хүн ажиллажээ.
1992 оны 01 дүгээр сарын 13-ны өдрийн 11 цаг 35 Бүх ард түмний саналыг хураах ажилд оролцвоос зохих
минутад ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа Ардын Их Хурлын хүмүүсийн 94.4 хувь буюу 487 285 хүн санал хураах 4251
430 тойргоос сонгогдсон депутатууд баталжээ. Үүнтэй хэсэгт саналаа өгчээ. Татгалзана гэсэн хүснэгтэд нэг ч хүн
холбогдуулан Ардын Их Хурлаас “Өвөг дээдэс, эзэн гарын үсэг зураагүй түүхтэй.
Чингисийн үеэс улбаалсан хууль цаазны уламжлалыг эрин Бүх нийтийн санал хураахад эрэгтэй, эмэгтэй, үндэс
цагийн шинэ агуулгаар баяжуулсан Үндсэн хууль” баталсныг угсаа, шашин шүтлэг, эрдэм боловсрол, нүүдэл суурьшил,
онцлон тэмдэглэжээ. хөрөнгө чинээний байдлыг ялгаварлахгүйгээр 18-аас дээш
Монголчууд Үндсэн хуулиа дээдлэн, бодитойгоор насны бүх ард иргэд оролцоно хэмээн тогтоожээ. “Хэрэв
үйлчилж буй эрхэм дээд үзэл санаа, зарчмыг бүрэн бичиг үсэг мэдэхгүй аваас баруун гарын эрхий хурууг
хэрэгжүүлэх учиртай. “зөвшөөрөх”, “татгалзах” хүснэгтийн аль нэгд дар” хэмээн
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хөгжлийг ерөнхийд нь: Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолд дурьдсан байна.
1. Социалист маягийн Үндсэн хуулийн (1924, 1940, Хятадын Засгийн газар 1946 оны 01 дүгээр сарын 05-
1960); нд Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, энэ
2. Ардчилсан маягийн Үндсэн хуулийн (1992) гэж хоѐр тухайгаа мөн сарын 07-ны өглөөний 10 цагт Юваны
хувааж үзэж болох юм. радиогоор зарлажээ.
“Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН СОНГУУЛИЙН ТҮҮХЭН ТОЙМ –
байна” хэмээх Үндсэн хуулийн заалт ардчилсан сонгууль Түр Засгийн газраас 1921 оны 3 дугаар сард гаргасан
явуулах замаар хэрэгжинэ. Монголын ард түмэн төрийн үйл Тунхаглан зарлах бичигт Монгол Улс сонгуулийг эрхэлсэн
хэрэгт шууд оролцож, сонгож байгуулсан төрийн эрх барих гүрэн байгуулна гэж тунхагласан байдаг. 1923 оноос Ардын
12

13. засгийн шийдвэрээр төрийг удирдах хэрэгт нийгмийн анги улмаар сонгуулийн хуулийг шинээр батлан, анх удаа олон
бүлэг ялгаварлахгүйгээр олон түмнийг өргөнөөр оролцуулах нам сонгуульд оролцжээ.
хэлбэр болох арван гэр, баг, сум, хошуу, аймгийн хурлыг шат 1990 онд 8 бүлэг, 43 зүйл бүхий “БНМАУ-ын Ардын Их
дараалан байгуулж ардын төлөөлөгчдийн нэгдмэл тогтолцоо хурлын депутатуудын сонгуулийн хууль”-ийг баталсан нь
төлөвших үндсийг тавьсан юм. УИХ-ыг 1924-1928 онд 5 удаа өмнөх сонгуулийн дүрмүүдээс зарчмын ялгаатай шинэ
жил бүр, 1930, 1934, 1940, 1949 онд тус бүр нийт 9 удаа агуулгатай хууль болжээ. Энэ хуулиар БНМАУ-ын Ардын Их
сонгожээ. 1924 онд “Улсын Их Хурлыг сонгох дүрэм” баталж Хурлын 12 дахь удаагийн сонгууль явуулсан нь яах аргагүй
мөрджээ. Энэ үеийн сонгууль олон шаттай, бүх нийтийн биш, ардчилсан сонгуульд хамаарна.
саналаа илээр гаргадаг, нэг намын удирдлага дор явагдаж Монгол Улсад явагдсан их хурлын бүх сонгууль
байв. мажоритар тогтолцоогоор явагджээ. 1992 онд сонгуулийн
1925-1944 он хүртэл ард түмний нэг хэсгийн сонгох, анхны ардчилсан хуулийг батлах явцад сонгуулийн
сонгогдох эрхийг ч хассан. тогтолцоог сонгох талаар хүчтэй маргаан явагдсан байна.
1949 оноос Улсын IX их хурал сонгуулийн тогтолцоог Үүнээс хойш 1992, 1996, 2000, 2004, 2008 онд монгол
ардчилах тухай хэлэлцэн, сонгуулийг нийтийн, тэгш, шууд түмэн парламентаа тавантаа сонгоод байна.
бөгөөд саналыг нууцаар хураах ѐс төдий сонгуулийн ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНГУУЛИЙН ТОЙМ – 1990 оны
ардчилал хэрэгжиж эхэлсэн юм. Гэхдээ өмнөхөөс дэвшилттэй 5 дугаар сарын 10-ны өдөр Ардын Их Хурал “Монгол Улсын
байв. Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль” нэртэй биеэ даасан 2
1951 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын сонгуулийн бүлэг, 22 зүйл бүхий үндсэн хуульчилсан акт баталж, улс
дүрмийг баталжээ. Үүнээс хойш 1985 он хүртэл 11 сонгууль уг төрийн шинэ тогтолцооны анхны үндэс суурийг тавьсан юм.
дүрмээр явагдсан байна. Энэ хуульд “Ерөнхийлөгч бол Ардын төрийн тэргүүн,
1951-1960 он хүртэл Улсын Их Хурал, 1960-1992 он БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, Монголын ард түмний эв
хүртэл Ардын Их Хурал гэсэн нэр томъѐог хэрэглэж иржээ. нэгдлийн баталгаа мөн” хэмээн заажээ. Энэ хуулийн дагуу
Их Хурал нь төрийн эрх барих, хууль тогтоох байгууллага БНМАУ-ын Ардын Их хурлаас анх Монгол Улсын
байв. Сонгуулийн социалист тогтолцоо Монгол Улсад 40-өөд Ерөнхийлөгч, дэд Ерөнхийлөгчийг (1990) сонгосон.
жил үйлчилжээ. 1993.02.15-ны өдөр УИХ “Монгол Улсын
1951-1969 он хүртэл Ардын Их хурлыг 3 жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хууль”-ийг баталжээ. Энэ
хугацаагаар, 1969 оноос 4 жилийн хугацаагаар сонгодог хуулийн дагуу 1993, 1997, 2001, 2005 онд Төрийн тэргүүнээ
болсон байна. Энэ үед өрсөлдөх тухай ойлголт үгүй, ихэнх сонгожээ.
нэр дэвшигчид 100 хувийн санал авч сонгогдож байлаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг 4 жилд нэг удаа явуулна.
Сонгууль зохион байгуулах ажлыг дээрээс зааварлах, Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүн нэг удаа улиран сонгогдож
захиргааны аргаар удирдах явдал ноѐрхож байв. Энэ нь түр болно. Энэхүү сонгууль нь мажоритар тогтолцоогоор явагдаж
байгуулагдан ажилладаг сонгуулийн комиссуудын ажлыг байна.
сулруулж, үүрэг хариуцлагыг ѐс төдий болгож байжээ. ОРОН НУТГИЙН ХУРЛЫН СОНГУУЛИЙН ТАЛААР –
1990 онд БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн улс төрийн 1921 оноос эхлэн орон нутгийн засаг захиргааны
тогтолцоотой холбоотой хэсэгт нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, байгууллагын хуучин тогтолцоог халж, шинэ тогтолцоог
13

14. үүсгэжээ. 1923-1925 онд орон нутгийн удирдлагын нэлээд Нийслэлийн хувьд “Цаг зуурын хурал” (1924), Хотын
хэдэн дүрмийг баталсны дотор 1923 оны 3 дугаар сард хурал, Хотын хөдөлмөрчин төлөөлөгчдийн хурал (1948),
“Монгол Улсын нутгийн захиргааны дүрэм” баталсан байна. Улаанбаатар хотын Ардын депутатуудын хурал (1962),
Дүрмээ үндэслэн арван гэр, баг, сум, хошуу, аймгийг дамжин Улаанбаатар хотын Ардын хурал (1989), Нийслэлийн
орон нутгийн хурлын тогтолцоо үүсчээ. 1923-1924 онд 5 Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал (1992) нэрээр сонгогдон
шатны хурал байгуулжээ. ажиллажээ. Эдгээр хурлууд өөр өөр агуулга бүхий байв.
1924 оны анхдугаар Үндсэн хуульд орон нутгийн хурал, Эдүгээ баг, хороонд Иргэдийн Нийтийн Хурал
тэдгээрийн гүйцэтгэх байгууллагын ялгааг гаргаж өгчээ. 1929 хуралдаж, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт Иргэдийн
он гэхэд орон нутгийн хурлыг улс даяар шинэчилж чадсан Төлөөлөгчдийн Хурлыг 1992, 1996, 2000, 2004 онуудад 4 удаа
байна. 1931 оноос шинэтгэл тасралтгүй явуулж, 1952 онд 4 жилийн хугацаатай сонгож байна.
Орон нутгийн Ардын Депутатуудын Хурлын сонгуулийн СОНГУУЛИЙН СҮЛЖЭЭ – Дэлхийн олон улс орны
дүрмийг баталж, бүх нийтийн сонгууль явуулжээ. Үүнээс хойш сонгуулийн мэргэжлийн байгууллагууд мэдлэг туршлага,
1990 он хүртэл орон нутгийн хурлын 65 сонгуулийг зохион нөөцөө харилцан солилцох зорилгоор албан ѐсоор, эсвэл
байгуулжээ. Эдгээр нь сонгуулийн ардчилалд гарсан нэг албан бусаар ажиллуулж буй механизм юм. Эдгээр нь олон
дэвшил байв. Гэвч тууштай ардчилсан сонгууль бас биш улсын ба бүсийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулна.
байсан билээ. Хөдөлмөрчдийн депутатуудын хурал, Ардын СОНГУУЛИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ОЛОН УЛСЫН САН
депутатуудын хурлын гэсэн сонгууль явуулж байв. Аймаг, (International Foundation for Election Systems - IFES) –
хотын хурлууд 3 жилд нэг удаа, сум, хороо, баг, хорины Сонгуулийн тогтолцооны олон улсын сан нь сонгуулийн
хурлууд жилд 1 удаа хуралдаж байв. Хурал 1989 оноос ажилтнуудыг сургах, сонгуульд шаардлагатай эд зүйлсийг
гүйцэтгэх засаглалаасаа тусгаарлан бие дааж, үйл ажиллагаа худалдан авах, сонгогчдын боловсролыг дээшлүүлэх,
явуулж эхэлсэн. сонгуулиудад ажиглагчаар оролцох, хяналт тавих, техник
1992 оны Үндсэн хуулиар орон нутгийн өөрөө удирдах үнэлгээ хийх, туслалцаа үзүүлэх зэрэг өргөн хүрээтэй төсөл
ѐсны байгууллагын шинэ тогтолцоог бий болгосон нь дэлхий хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Сүүлийн 10 гаруй жилд
дахины өнөөгийн хандлагад нийцэж ирэв. дэлхийн 90 гаруй улс оронд төсөл хэрэгжүүлэх, хурал,
1921-1992 он хүртэлх орон нутгийн удирдлагын семинар зохион байгуулах, ажиглагчаар оролцох зэргээр
тогтолцоог тухайн үеийнх нь засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн ажиллажээ.
нэгжийн хуваарьтай холбож үзэх хэрэгтэй. СТОУС нь тухайн улс оронд шударга сонгууль явуулах,
1. 1922-1931 онд арван гэр, баг, сум, хошуу, аймаг; түүнд дүн шинжилгээ хийх зорилгоор Засгийн газар болон
2. 1932-1959 онд баг, сум, аймаг, хот, хороо, хорин; Засгийн газрын бус байгууллага, улс төрийн намууд,
3. 1960-1992 онд сум, аймаг, хороо, дүүрэг, хот; боловсролын байгууллагууд, шинжээчидтэй хамтран
4. 1992 оноос баг, сум, аймаг, хороо, дүүрэг, нийслэл ажилладаг.
гэсэн засаг захиргааны нэгжийн хуваарьтай байна. СТОУС-ийн төв нь Вашингтон хотод байрладаг. Төв
Улаанбаатар хот 1960-1965 онд хороодод, 1965-1992 онд Ази, Зүүн Европ, Африк, Латин Америк зэрэгт үйл ажиллагаа
районд (дүүрэг) хуваагдаж байсан учраас эл хуваарийг дагаж явуулдаг 10 төвтэй.
орон нутгийн хурлыг сонгон байгуулж иржээ.
14

15. Вашингтон дахь төв нь төслүүдээ нэгтгэн зангидахаас Хууль эрх зүйн олон улсын комисс (ICJ), Олон улсын
гадна сонгуультай холбоотой их хэмжээний баримт бичиг парламентын холбоо (IPU), НҮБ-ийн Хөгжлийн хөтөлбөр
хадгалдаг. (UNDP) зэрэг байгууллагатай хамтран ажиллах гэрээ
F.Clifton White нөөцийн төв нь Үндсэн болон сонгуулийн байгуулсан. Энэ байгууллагын дүрмээр шинээр гишүүн
хууль, сонгогчдын бүртгэлийн баримт, саналын хуудас, элсэхийг чөлөөтэй зөвшөөрдөг.
сонгуулийн тоног төхөөрөмжийн загвар, мэдээллийн хуудас, Институтын зорилго нь:
сургалтын гарын авлага зэрэг сонгуультай холбоотой 4000 - Дэлхий дахинд ардчиллыг тогтвортой хөгжүүлэх;
гаруй номтой, дэлхийн бараг бүх улс орны улс төрийн - Ардчилал, олон намын тогтолцооны хэм хэмжээ,
байдлын талаар мэдээлэл агуулсан номын сантай юм. журмын ойлголтыг олон нийтэд түгээх;
СТОУС нь сонгуулийн байгууллага, ажилтны - Ардчиллыг хөгжүүлэхэд шаардлагатай улс
нийгэмлэг, холбоодыг үүсгэн хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж, үндэстний чадавхийг дэмжих, бэхжүүлэх;
чадавхижуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Карибын - Сонгуулийн ажилтнуудад туршлага судлуулах,
сонгуулийн байгууллагын холбоо харилцан солилцох;
(http://www.ifes.org/caribbean/index.htm), Төв болон Зүүн - Ардчилсан сонгуулийн талаарх мэдлэгийг
Европын сонгуулийн ажилтны холбоо (1991) (ACEEEO) дээшлүүлэх, түүнд суралцах;
http://www.ifes.org/aceeeo.htm), Африкийн сонгуулийн - Ардчиллын үүднээс сонгуулийн явцын ил тод,
байгууллагын холбоо (1994) хариуцлагатай, мэргэшсэн байдал, үр ашгийг нэмэгдүүлэх
(http://www.ifes.org/afrassoc/index.htm), Азийн сонгуулийн зэрэг болно.
байгууллагын холбоог (1998) үүсгэн байгуулахад дэмжлэг IDEA нь ардчиллыг хөгжүүлэх үйл ажиллагаанд
үзүүлж дүрмийг боловсруулахад туслалцаа үзүүлжээ. Түүний Засгийн газар болон Олон улсын байгууллагыг тэгш
үйл ажиллагаа нь олон нийтийн байгууллагын шинж чанартай эрхтэйгээр хамтарч ажиллахад чиглэдэг. Олон улсын ба орон
юм. IFES ажиглагч байгууллагын баримт бичгүүд болон нутгийн төвшинд засаглалын стандарт бий болгохыг зорьж
үндэсний салбарын талаар дараах сайтаас үзнэ үү. байна. Тус институтээс сонгуулийн явцын талаарх үнэлгээ,
(http://www.ifes.express.pu/TocEng.htm, гарын авлага боловсруулан гаргахад ихээхэн анхаарч байдаг.
http://www.ifes.express.pu/moreifes.htm ) (http://www.idea.int –ийг үз.)
АРДЧИЛАЛ БОЛОН СОНГУУЛИЙГ ДЭМЖИХ ОЛОН АЗИЙН СОНГУУЛИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ХОЛБОО
УЛСЫН ИНСТИТУТ (International Institute for Democracy (Association of Asian Election Authorities AAEA) – Азийн
and Electoral Assistance - IDEA) – Энэ институт 1995 оны 02 улс орнуудын сонгуулийн байгууллагын үйл ажиллагааг
дугаар сард Стокгольм хотод байгуулагдаж, 1996 оноос үйл нэгтгэн, тухайн улс орон бүрт шударга сонгууль явуулах
ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн байна. Гишүүдэд нь Австрали, зорилгоор байгуулагдсан олон улсын байгууллага.
Барбадос, Бельги, Чили, Коста-Рика, Герман, Финлянд, 1997 оны 01 дүгээр сард Филиппин улсын нийслэл
Энэтхэг, Нидерланд, Норвеги, Португали, Испани, Өмнөд Манилад болсон “XXI зуун дахь Азийн сонгууль” нэртэй олон
Африк, Швед, Хүний эрхийн Америкийн институт (IIHR), Олон улсын симпозиумын үеэр Азийн сонгуулийн байгууллагын
улсын хэвлэлийн институт (IPI), Дэлхий нийтийн үйл холбоог байгуулах нь зүйтэй гэж үзэж, Түр хороо байгуулжээ.
ажиллагааны төлөөх парламентчид (PGA) ордог. 1997 оны 11 дүгээр сард Австрали, Бангладеш, Малайз
15

16. улсын сонгуулийн комиссын удирдлага хамтран Сонгуулийн Бас НҮБ-аас Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай
тогтолцооны олон улсын сангийн дэмжлэг туслалцаатайгаар олон улсын пактын нэмэлт протоколыг баталжээ. Түүгээр бол
тус холбооны дүрмийн төслийг боловсруулж тараасан юм. Засгийн газраас хувь хүний эрхийг зөрчсөн тохиолдолд уг
Азийн сонгуулийн байгууллагуудын холбооны дүрмийг пактын хэрэгжилтийг хянах байгууллага - Хүний эрхийн
1998 оны 2 дугаар сард хэлэлцэн баталж, Монгол, Казахстан, хороонд өргөдөл гомдол гаргах эрхийг хувь хүмүүст олгосон
Киргизстан, Балба, Тайвань, Филиппин, Узбекистан, Шри- байна. Энд нэг шаардлага бий. Энэ нь тухайн улс эл пактад
Ланка улсын сонгуулийн төв комисс, хороодын дарга нар нэгдэн орсон, тус нэмэлт протоколыг хүлээн зөвшөөрсөн бол
дүрэмд анх гарын үсэг зурснаас хойш одоог хүртэл хүрээгээ уг эрхийг хувь хүн эдэлж болно. Өдгөө уг пактын протоколыг
тэлсээр байна. хүлээн зөвшөөрсөн орон тийм ч олон биш юм.
Холбооны гол зорилго нь Азийн бүс нутгийн сонгуулийн Энэ тунхаглал, түүний хоѐр пакт, нэмэлт протоколыг
байгууллагуудын үйл ажиллагааг нэгтгэж, шударга сонгууль хамтад нь Хүний эрхийн олон улсын хууль хэмээн үздэг.
явуулахад тэдгээрийн хоорондын харилцаа, хамтын Үүнээс гадна хүний эрхийн бүс нутгийн хэмжээний олон
ажиллагааг өргөжүүлэхэд оршино. улсын гэрээ, конвенциуд бий.
Энэ байгууллага жил бүр хуралдаж ажлаа тайлагнадаг. Хүний эрхийг хүлээн зөвшөөрч, олон улсад хуулиар
Азийн улс орнуудын сонгуулийг багаар ажиглах, туршлага, хамгаалах болсон нь ХХ зууны ѐс суртахууны хамгийн чухал
мэдээлэл солилцох, тодорхой асуудлаар уулзалт семинар дэвшил болсон юм. Үүрэг хариуцлагаас салангид эрх үгүй.
зохион байгуулах ажлыг тогтмол явуулдаг. Гишүүдийн Иймд олонх эрхээс эмээх учиртай, эрх бол хуульд
татвараар санхүүждэг, гишүүн улсууд Холбоог ээлжилж захирагдахын нэр мөн. Энэ тухай түгээмэл тунхаглалд
удирддаг. (http://www.ifes.org/AsiaAssocSite/index.htm үз.) тодорхой заажээ.
ХҮНИЙ ЭРХИЙН ТҮГЭЭМЭЛ ТУНХАГЛАЛ – “Хүний МОНГОЛ УЛСАД ХҮНИЙ ЭРХИЙГ ХАНГАХ
эрхийн түгээмэл тунхаглал” хэмээх орчин цагийн хүний ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР – Энэ хөтөлбөрийг 2003 оны 10
эрхийн үзэл санааны гол эх сурвалж болсон баримт бичгийг дугаар сарын 24-ний өдрийн УИХ-ын 41 дүгээр тогтоолоор
НҮБ-ийн Ерөнхий Ассамблейгаас 1948 оны 12 дугаар сарын баталжээ. Хөтөлбөр нь оршил, 4 бүлгээс бүрддэг.
10-ны өдөр батлан гаргажээ. Миний бие дэд доктор Хөтөлбөрийн “Хүний суурь эрхийг хангах нь” хэмээх 2 дугаар
Д.Ганболдтой хамтран уг тунхаглалыг орос хэлнээс орчуулж, бүлгийн 2.2.1.-д иргэдийн улс төрийн, сонгуулийн эрхийг
тэр үед хэвлэхэд амар биш байсан хэдий ч “Монголын хангах асуудлууд 8 заалтаар тусгагдсан байна. Түүний 2 дахь
Үйлдвэрчний Эвлэл” сэтгүүлийн 1989 оны 2 дугаарт гаргаж заалтад “Сонгуулийн тогтолцоо үйл явцын журмыг иргэдийн
билээ. бие даасан оролцоог хангаж, чадварлаг УИХ бүрдүүлэхэд
1966 онд НҮБ-аас уг тунхаглалд тулгуурласан Олон чиглүүлж боловсронгуй болгоно” гэж заажээ. Хөтөлбөрийн
улсад хамааралтай хоѐр баримт бичгийг дахин баталсан. Энэ сонгуультай холбогдолтой хэсэг нь бүхэлдээ сонгуулийг
нь “Эдийн засаг, нийгэм, соѐлын эрхийн тухай олон улсын шударга явуулахад чиглэсэн байна.
пакт”, “Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын
пакт” юм. Эдүгээ дэлхийн 200 гаруй улс орны гуравны хоѐр нь
эдгээр пактад нэгдэн ороод байна.
16

17. СОНГУУЛИЙН ХУУЛЬ ТОГТООМЖ – Сонгууль явуулах
зарчим, журам, аргыг багтаасан эрх зүйн сурвалж юм.
Сонгуулийн тухай хуулиудыг Үндсэн хуулийн дараах эрх зүйн
эх сурвалж гэж үздэг. Сонгуулийн хууль тогтоомжид
тогтолцоог сонгохоос гадна сонгуулийн шударга байдлыг
хангах 3 гол эх сурвалжид анхаардаг.
1. Сонгуулийн шударга байдалд аюул учруулдаг эхний
эх сурвалж нь эрх барьж буй нам буюу намуудад олгож буй
давуу талууд юм. Үүнийг бүрмөсөн арилгахад хэцүү. Хамгийн
гол нь сонгогчдын бүртгэлийг үндэс болгож сонгуулийн тойрог
тогтоохоос эхлээд сурталчилгаа явуулах, санал хураах,
санал тоолох, дүнг гаргах, мэдээлэх хүртэлх бүх үйл явцыг
бие даасан, хараат бус сонгуулийн хороод удирдан явуулах
ѐстой. Энэ нөхцлийг хуулиар хангадаг.
3. СОНГУУЛИЙН ТУХАЙ 2. Сонгуулийн шударга байдалд учруулах хоѐр дахь
ХУУЛЬ ТОГТООМЖ аюул бол намын гишүүд, дэмжигчдийн үйлдэх бүх төрлийн
хууль бус үйлдэл, түүний дотор авилга өгөх, айлган
сүрдүүлэх, дарамт үзүүлэх, хүний өмнөөс санал өгөх, дахин
санал өгөх гэх мэт бусад хууль бус олон үйлдэл хамаарна.
Үүнээс сэргийлэх заалтуудыг хуульчлахад анхаарах учиртай.
3. Шударга байдалд аюул учруулах гурав дахь зүйл
бол тухайн нэр дэвшигч хувийн эд хөрөнгөтэй байх, эсвэл
хувь хүн буюу намыг дэмжих хөрөнгө чинээ ихтэй ар талтай
байхын давуу талаас урган гардаг. Үүнийг арилгах энгийн
арга бол нэр дэвшигч болон намуудын, мөн тэдний өмнөөс
зарцуулж болох мөнгөний хэмжээнд хатуу хязгаар тогтоох,
сонгуулийн хорооноос баталсан хуваариар олон нийтийн
мэдээллийн хэрэгслээр үнэ төлбөргүй сурталчилгаа явуулах
боломжоор тэгш хангах явдал мөн.
МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ - Үндсэн хууль бол
тухайн улсын гол хууль, ардчилсан нийгмийн орших суурь
үндэс, араг ясыг бүтээсэн хууль, сонгуулийн эрх зүйн анхдагч
эх сурвалж мөн.
17