Charaka Sutra Maala (Link between Adhyaya to Adhyaya ) help us to Understand the pattern of contents in Samhita. •The pattern of adhyaayaa’s is as such that the underlying sutra (principle/ Link) is intact. •Such link can be seen between an adhyaaya & the adhyaaya immediately next to it.

1. M. Gautham.
P.G.Scholar
P.G. Department of Ayurveda Samhita & Siddhanta,
TTD’s S. V. Ayurvedic College, Tirupati, A.P.
Charaka Sutra Maala
(Link between Adhyaya to Adhyaya )
Dr. K. VENKAT SHIVUDU, M.D. (AYU)
Dr. PALLAVI. G, M.D. (AYU)
DR. V. GOPALA KRISHNAIAH, M.D. (AYU)
Guided by
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
127/Nov/2018

2. Introduction
• This Charaka Sutra Maala
(Link between Adhyaya to
Adhyaya ) is an enthusiastic step
to know & understand the
(moola) basic contents in sutra
sthana of Charaka Samhita.
• Here the work is done taking the
1st sloka & its Chakrapani
commentary & FinaL Conclusion
of each Adhyaaya in Sutra Sthana
of Charaka Samhita.
27/Nov/2018
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2

3. १. दीघघञ्जीवितीयोऽध्यायः
अथातो दीघघञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
दीघघञ्जीवित शब्दो ऽस्मिन्नस्मि‖ इवत,दीघघञ्जीवित शब्द मधधकृ त्य
कृ तो िा,
इत्यनया व्युत्पत्त्या दीघघञ्जीवितीय शब्द िन्त्रे ऽध्याये च
प्रितघनीयः|
तेन दीघघञ्जीवितीयं व्याख्यास्याम इत्यनेन तन्त्रं प्रवत व्याख्यान
प्रवतज्ञा लब्धा भिवत,
पुनदीघघञ्जीवितीयवमवत पदमाित्याध्याय पदसमधभव्याहृत
मध्याय व्याख्यान प्रवतज्ञां लम्भयवत|
In the complete tantra & adhyaaya, said
about ―Dirgham jivitiya‖.
This lesson Dirgham jivitiyam, denotes
―Tantram prati Vyakhyaana Pratigna‖ or
―Adhyaaya Vyakhyaana Pratigna‖.
Bheshaja Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
• सम्पूणं कारणं कायघमायुिेदप्रयोजनम्|
हेतिश्चैि दोषाश्च भेषजं सङ् रहेण च||१३७||
• रसाः सप्रत्ययद्रव्यास्त्रिविधो द्रव्यसङ् रहः|
मूललन्यश्च फललन्यश्च स्नेहाश्च लिणावन च||१३८||
• Sampurnam Kaaranam (6 kaarana‖s) Karyam,
Ayurveda Prayojanam; Hetu, Dosha & Bhesajam
in Samgraha.
• Rasas, Rasa Pratyaya dravyas,Trividha Dravya
Samgraha based on Karma.
• For the purpose of Knowledge, ―Mula-Phala‖ etc.
(which are Panchakarma Anga bhutas ) are
described here.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
327/Nov/2018

4. २. अपामागघतण्डुलीयोऽध्यायः
अथातोऽपामागघतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
दीघघञ्जीवितीये मूललन्यश्च फललन्यश्च पञ्चकमाङ्गभूता उक्ाः,
अपराण्यपप च पपप्पली मररच प्रभृतीवन पञ्चकमघ साधनावन
सन्ति,
तथा पञ्चकमघ प्रभृवत विषयोऽपप तत्र नोक्ः,
तेनानिरं शेष पञ्चकमोपयोगग द्रव्य पञ्चकमघ प्रिृधि
विषयाधभधायको ऽपामागघ तण्डुलीयो ऽधभधीयते|
अपामागघ बीजीय इवत सञ्ज्ज्ञायां प्राप्ताया मपामागघ तण्डुलीय
इवत सञ्ज्ज्ञा करण मपामागादद बीजानां वनिुषाणामेि
रहणाथघम्|
अध्यायसञ्ज्ज्ञां तण्डुलेन कृ त्वाऽपामागघस्य बीजानीवत
यद्बीजशब्दं करोवत तदङ्कु रजनन समथघ बीज भिानामेि
तण्डुलानां रहणाथघम्|
लशरोविरेचनमादािधभदहतं; यदद िा,
प्रधानाङ्गलशरःशोधनत्वाच्छिरोविरेचनमादौ कृ तम्|
यदुक्ं - “यदुिमाङ्गमङ्गानां लशरिदधभधीयते” (सू.अ.१७)
इवत|
शालाक्येऽप्युक्ं - “अनामये यथा मूले िृक्षः सम्यक् प्रिधघते
[२]
| अनामये लशरस्येिं देहः सम्यक् प्रिधघते” इवत|
अपामागाधभधानमादौ लशरोविरेचनप्राधान्यात्| ||१-६||
In previous chapter, Mulini, Phalini which are
Panchakarma Anga bhutas are only said.
Also there are Pippali, Maricha etc.
Panchakarma sadhanaas & panchakarma etc.
vishaya‖s which are not said there.
Later, to say about the left over Panchakarma
upayoga Dravyas, Panchakarma Pravrutti
vishayas this lesson is said.
Apamarga Bija sangnya– means
Apamarga Tanduliya, which means only Nis-
Tushaanaam Bijaanaam are collected.
Bija shabdam means, ―karoti ankura janana
samartha,‖ also considered as Tandula.
Siro-virechana is Pradhana Abhi-hita.
Pradhaana anga is Siras.
So, for Shodana, ‘Siro-Virechana’ is 1
st
said.
Uttama Anga among all angas is Siras.
Just like unaffected roots of tree, makes it
grow well, similarly unaffected Siras, makes
body grow well.
Due to Pradanyata of Siro-Virechana,
Apamarga Abhidhana is 1
st
given.
• 28 Yavagu‖s are said, Baishajya Samgraha, in
relation to Panchakarma are said. Those Yavagu‖s
does Antah Parimarjana.
• In previous chapter, for the purpose of
Knowledge, ―Mula-Phala‖ are described.Here once
again, ―Mula-Phala‖ are said for the purpose of
their utility in Panchakarma.
तत्र श्लोकः-
• अष्टाविंशवतररत्येता यिाग्वः पररकीवतघताः|
पञ्चकमाणण चाश्रित्य प्रोक्ो भैषज्यसङ् रहः||३४||
• पूिं मूलफलज्ञानहेतोरुक्ं यदौषधम्|
पञ्चकमाियज्ञानहेतोित् कीवतघतं पुनः||३५||
Bheshaja Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
427/Nov/2018

5. ३. आरग्वधीयोऽध्यायः
अथात आरग्वधीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
दिविधं दह भेषजमिःपररमाजघनं बदहःपररमाजघनं च;
तत्रापामागघतण्डुलीयेन पञ्चकमघ यिागूरूप मिःपररमाजघन
मधभधायािलशष्टं
बदहःपररमाजघनं प्रलेपाद्यारग्वधीयेनाह - अथात
आरग्वधीयवमत्यादद|
इयं चकु ष्ठश्रचपकत्साऽऽनागतािेक्षणतन्त्रयुक्त्या वनदानस्थाने
हेतुलक्षणाददधभलघलक्षतं कु ष्ठमुपिश्योक्ा;
यद्यपप राजयक्ष्मप्रभृतयोऽपप महारोगाः सन्ति, तथाऽपप न ते
भूररबदहःपररमाजघनविषया यथा कु ष्ठवमवत
कु ष्ठविषयाएि बदहःपररमाजघनयोगा अधभधीयिे|
कु ष्ठहरबदहःपररमाजघनोपोद्घातेन च िातापहाः “कोलं
कु लत्था” इत्यादयोऽधभधास्यिे|
पकञ्चकु ष्ठहरबदहःपररमाजघनप्रयोगाणावमदं स्वरूपं
यिोधनानिरं प्रयुज्यमानाः लसणिभाजो भिन्ति;
यदुक्ं - “ये लेपाः कु ष्ठानां प्रयुज्यिे वनहृघतास्रदोषाणाम्|
संशोधधताशयानां सद्यः लसणिभघिेिेषाम्” (श्रच.अ.७) इवत;
तत् पूिाध्याये संशोधनमधभधायेह
कु ष्ठप्रयोगानिसरप्राप्तानधभदधताऽऽचायेण साधु
रन्थवनिेशःकृ तः|
यद्यपप च “खददरः कु ष्ठहराणाम्” (सू.अ.२५) इवत िचनेन
खददरः कु ष्ठहरभेषजेषु प्रधानं, तथाऽपप खददरं
पररत्यज्यारग्वधमादािुपददशवत,कु ष्ठहरबदहःपररमाजघनभेषजे
ष्वारग्वधस्यैि प्रधानत्वख्यापनाथघम्||१-२||
2 types of Bheshaja are Antah Parimarjana &
Bahih Parimarjana.
In previous chapter, panchakarma- Yavagu
are said in form of Antah Parimarjana.
Now, in this chapter, Pralepaadi, aragwadiya
will be said for Bahih parimarjana.
Here kusta chikitsa is said by using
―Anagatavekshana Tantra Yukti‖.
Rajayakshma etc. maharogas don‖t have so
much Bahih Parimarjana Vishayas as Kusta.
For the Kusta vishayas only Bahih
parimarjana yogas are said.
These kusta hara, Bahih Parimarjana causes
Vataapaha. Swarupam of this Bahih
Parimarjana is only Kinchit Kusta hara. So,
This should be done after Shodhana, gives
siddi in treatment.
These lepas If applied in Kusta, causes Rakta
dosha nirharana.
These applications become siddi( fruitful) at
Samshodita Ashayas.
In previous chapter, samshodana is said,
here the ousada prayogas in kusta are said
due to contextual need by the acharya.
Kadhira is Pradhana in bhesaja‖s to treat
Kusta.
But, neglecting khadira, Aragwada is said as
upadesha here, because in bahih
parimarjana oushada‖s of Kusta hara,
Aragwada is only Pradhaana.
• Here said are 32 Siddha tama ‘Churna
pradeha’s for ―Vividha AmAyAn‖ for ―HitArtha of
jagat.
तत्र श्लोकः-
• इहापत्रजः लसितमानुिाच िापत्रंशतं लसिमहपषघपूज्यः|
चूणघप्रदेहान् विविधामयघ्नानारग्वधीये जगतो दहताथघम्||३०||
Followed
by
Bheshaja Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
527/Nov/2018

6. ४. षड्विरेचनशताश्रितीयोऽध्यायः
अथातः षड्विरेचनशताश्रितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
अपामागघतण्डुलीयेऽिःपररमाजघनमुक्म्, आरग्वधीये च
बदहःपररमाजघनमुक्ं ;
सम्प्रवत पूिाध्यायियाप्रवतपाददत भेषज
चतुष्कािश्यिक्व्यमिलशष्टमुभयपररमाजघन भेषजमधभधातुं
षड्विरेचनशताश्रितीयोऽधभधीयते|
आिीयत इत्याश्रितमािय इत्यथघः| षट्सङ् ख्यािच्छिन्नावन
विरेचनशतान्याश्रितावन चाधधकृ त्य कृ तोऽध्यायः
षड्विरेचनशताश्रितीयः, एतेनैतदुक्ं - षड्विरेचनशतावन,
षड्विरेचनाियाः, एति्ियमधधकृ त्य सञ्ज्ज्ञेयं प्रणीतेवत
मिव्यम्|
Apamarga tanduliya is said for Antar-
Parimarjanam & Aragwadiya for Bahir-
Parimarjanam.
Apratipaadita Bheshaja vishayas of ubhaya
parimarjanam‖s (said in Previous Chapters)
are said here itself in Bhesaja Chatushka by
a lesson name ―Shad-Virechana-Shata-
Asritiya‖. To say the left vishayas on ubhaya
parimarjanam‖s, this lesson is said.
6 Shata Virechana yogas, 6 Virechana
Ashrayas are said. So, the name of lesson
―Shad-Virechana-Shata-Ashritiya‖.
• 6 Shata Virechana (Both Vamana Yogas & Virechana Yogas) yogas & their 6 Virechana
Ashrayas (Ksheera, Mula, twak, patra, Pushpa, Phala) are said in samgraha rupa.
• Except Lavana rasa, other 5 rasas have 5 kashayas each.
• Such 5 Kashayas have 5 types of Kashaya Yoni‖s.
• 5 vidha kalpana‖s are said.
• 50 Mahataam Kashayam‖s are said.
• 500 kahsyams are said.
Bheshaja Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
627/Nov/2018

7. ५. मात्राशशतीयोऽध्यायः
अथातो मात्रालशतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
दितयवमह शािप्रयोजनं यदातुरव्याधधहरणं स्वस्थस्य
स्वास्थ्यरक्षणं च;
यदाह - स्वस्थातुरपरायणम् (सू.अ.१) इवत;
तेनोत्पन्नव्याधधप्रतीकारिाराऽऽतुररक्षणं
भेषजचतुष्कमधभधाय स्वस्थचतुष्कोऽधभधातव्यः;
तत्रापप स्वास्थ्यपररपालनहेतुषु मात्रािदन्नं प्रधानं; यदाह-
प्राणणनां पुनमूघलमाहारो बलिणौजसां च (सु.सू.अ.१) इवत;
तच्चेह मात्रािदन्नं विधीयत इत्यादौ मात्रालशतीय
एिाधभधीयते|
मात्रालशतमधधकृ त्यकृ त्योऽध्यायो मात्रालशतीयः|
Shaastra prayojana is in 2 ways, Atura vyadhi
harana & Swasthasya Swaasthya rakshanam,
which is as said in 1st chapter as Swastha
Atura Paraayanam.
In Bheshaja Chatushka, it is said that Atura
Rakshana is done by Pratikaara towards
utpanna vyadhi. After saying about beshaja
chatushka, swastha chatushka is said here.
Also, for swaasthya paripaalana hetu,
Maatraavat annam is pradhanam, as said in
susruta. su. 1. that For tha Praani, Ahara is
the cause for Bala, Varna & Ojas.
So only here, Maatraavat Annam is said, so
called Maatra Ashitiya.
Maatra Ashita Adikrutya kruto Adhyaaya
Maatra Ashitiya.
||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम् Swastha Chatushka
तत्र श्लोकाः-
• मात्रा द्रव्याणण मात्रां च संश्रित्य गुरुलाघिम्|
द्रव्याणां गदहघतोऽभ्यासो येषां, येषां च शस्यते||१०५||
• Maatra of Dravyas, Maatra based on Guru &
Laghava are said.
• The abhyaasa of dravyas which are garhita
(nindita/ Ahita) & Shasyate (hita) are said.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
727/Nov/2018

8. ६. तस्याशशतीयोऽध्यायः
अथातिस्यालशतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
मात्रालशतीये मात्रािदाहारस्य बलाददहेतुत्वं प्रवतपाददतं,
तच्च ऋतुसात्म्यमपेक्ष्य कृ तस्याहारस्य भिवत; तेन,
ऋतुप्रविभागपूिघकमृतुसात्म्याधभधायकं तस्यालशतीयं ब्रूते||१-
२||
In previous chapter, Maatraavat Ahara is the
cause (Hetutvam) to Balaadi, such
pratipaadana was done.
Such Ahara causes Balaadi, when it is taken
based on Ritu Satmya.
So, starting from Ritu Pra-vibhaga till Ritu-
Satmya is said here in Tasya Ashitiya.
Ahara should be taken on the apeksha of Ritu Satmya
Such Ahara only causes Balaadi (Bala, Varna & Ojas)
||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम् Swastha Chatushka
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
827/Nov/2018

9. ७. निेगान्धारणीयोऽध्यायः
अथातो निेगान्धारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|
पूिाध्यायाभ्यां स्वस्थदहत आहारःप्राधान्येनोक्ः,
तस्य चाहारस्य स्वस्थ दहतत्व माहार पाकज मूत्र पुरीषाणा
मविधाररत िेगानां बदहगघमने सवत भितीवत मूत्रादद
िेगाविधारणोपदेशकं न िेगान्धारणीयमाह|
इहापप न िेग धारण शब्दस्याभािान्मात्रालशतीयित् पयाय
शब्देन सञ्ज्ज्ञा बोिव्या||१-२||
In previous chapters, Pradhanyata is given
to Swastha hita Ahara.
For such Ahara will act like Swastha Hita,
if the products formed after Ahara paaka
like Mutra etc. takes Bahirgamana in form
of AviDhaarita Vegaanaam (non withhold
flow).
So, Upadesha of Mutraadi vega AviDhaarana
is said here in name of ―Na vegaan
Dhaaraniya‖.
तत्र श्लोकाः-
• िेगा िेगसमुत्थाश्च रोगािेषां च भेषजम्|
येषां िेगा विधायाश्च यदथं यणितादहतम्||६३||
• Vegas, rogas due to withhold of those vegas
& their Bheshajam.
• Vegas that to be viDhaarana.
• To whom, what is Hita & Ahita are said here.
||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम् Swastha Chatushka
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
927/Nov/2018

10. ८. इन्द्रियोपक्रमणीयोऽध्यायः
अथात इन्द्रियोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
स्वस्थाधधकारे आहाराचार चेष्टासु परं प्रयत्नमावतष्ठेददत्युक्ं ,
तत्राहारचेष्टाः कालश्चत् पूिाध्याय त्रयेण प्रवतपाददताः,
तेनािलशष्टस्याचारस्याधभधानाथं तथेन्द्रिय
मनसामवतयोगायोगवमथ्यायोग पररहार रूप
चेष्टोपदशघनाथं चेन्द्रियोपक्रमणीयमाह|
तत्रापप िक्ष्यमाण चेष्टाचारयोः प्रायेणेन्द्रियादद
विषयत्वेनेन्द्रियादीन्येि
[१]
तािदाह|
इन्द्रियस्योपक्रमणं व्याकतुघ मारम्भः,
तवमन्द्रियोपक्रम वमन्द्रिय व्याकरण मधधकृ त्य कृ तोऽध्याय
इन्द्रियोपक्रमणीयः||१-२||
In this Swastha Adhiakaara, Ahaara Achaara
Chestaas, which are of (Param=Prime)
Prayatna to know/ follow are said.
Among those Ahara Chestaas, are said in 3
previous chapters.
To say the left over Achara’s,
Indriya –Manasaa—Atiyoga-Ayoga-
Mityayoga – Parihaara - rupa chesta-
Upadarshana artham this ―Indriya
Upakramiya‖ is said.
Even among those said Chesta-Achaara’s of
Indriyaadi vishayatvam, Prayena (primarily)
importance in relation to Indriyas only are
said here.
To say the upakrama of Indriyas, this lesson
has started.
• Pancha Panchaka (Indriya‖s, Indriya
Dravya‖s, Indriya Adhistaana‖s, Indriya
Vishaya‖s, Indriya Buddhi‖s),
• Mano Hetu Chatushtaya (सङ् रहे हेतुचतुष्टयं
समावतिीनवमथ्यायोगाः| )
• a complete Sadvritta is said here.
• Manas, Mano-artha, Buddhi, Atma are said
as ‘Adhyatma Dravya Guna Samgraha‖,
• this samgraha is the hetu to Shubha,
Ashubha & their Pravrutti-Nivrutti.
• Also the ‘Dravya ashrita Karma‖ is also the
cause to Shubha, Ashubha & their
Pravrutti-Nivrutti. Here karma denotes Kriya
of ADGS.
• मनो मनोथो बुणिरात्मा चेत्यध्यात्मद्रव्यगुणसङ् रहः
शुभाशुभप्रिृधिवनिृधिहेतुश्च,
द्रव्याश्रितं च कमघ; यदुच्यते पक्रयेवत||१३||
• Both ADGS & Dravya asrita Karma, are
the cause to Shub-Ashub & their
Pravrutti-Nivrutti.
• पञ्च पञ्चक मुपिष्टं मनो हेतुचतुष्टयम्|
इन्द्रियोपक्रमे ऽध्याये सिृिमखखलेन च||३०||
• स्वस्थिृिं यथोपिष्टं यः सम्यगनुवतष्ठवत|
||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम् Swastha Chatushka
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
10
27/Nov/2018

11. ९. खुड्डाकचतुष्पादोऽध्यायः
अथातः खुड्डाकचतुष्ढादमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
स्वस्थ चतुष्कानिरं स्वस्थातुरयो रुभयो रपप दहतत्वेन
वनदेश चतुष्को ऽधभधीयते|
स्वस्थातुरदहतं िैद्य भेषजादद वनददघशतीवत वनदेशचतुष्कः,
तत्रापप स्वस्थातुरदहतेषु प्रधान भूत श्रचपकत्साङ्ग िैद्यादद पाद
चतुष्टयाधभधायकत्वेन खुड्डाक चतुष्ढादोऽधभधीयते|
खुड्डाक शब्दो ऽल्पिचनः;
यथा- खुदड्डका गभािक्रान्तिः, अल्पेत्यथघः|
िैद्यौषध पररचारक रोगगण लश्चपकत्साया श्चत्वारः पादाः,
चतुष्ढादं तं खुड्डाक मधभधेयतया ऽधधकृ त्य कृ तो ऽध्यायः
खुड्डाक चतुष्ढादः|
अत्रोत्पन्नस्य तु प्रत्ययस्य “अध्यायानुिाकयोलुघक् च”
(पा.अ.५पा.२सू.६०) इवत लुक् |
खुड्डाकत्वं चास्य िक्ष्यमाण महा चतुष्ढाद मपेक्ष्य ||१-२||
After completion of Swastha Chatushka,
For the Ubhaya (Swastha & Atura) Hita,
Nirdesha Chatushka is said.
For the Swastha-Atura Hita, Vaidya-
Bheshajaadi Nirdesha is given. So it is
Nirdesha Chatushka.
More over, among ―Swastha-Atura Hita’s‖,
―Pradhana Bhuta Chikitsa anga‖ is ‘Vaidyaadi
Paada Chatushtayam’. So, the name of
adhyaaya ―Khuddaaka Chatushpaada‖.
Khuddaaka Shabha means Alpa-Vachana.
Ex- Khuddikaa Garbhaavakranthi denotes
(gives meaning of) Alpa.
Vaidya, Oushadha, Parichaaraka Rogi are 4
paadaa‖s in Chikitsaa.
Abhidaana of these 4 Paadaa’s are said in
form of Khuddaka, so the name of lesson.
In relation to Mahaa Chatushpaada, this
lesson is of Khuddaakatvam, so is the name
of lesson.
For Ubhaya Hita
Nirdesha Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Swastha Atura Vaidya Paricharaka Rogi Oushadha
‘Vaidyaadi Paada Chatushtayam’
तत्र श्लोकौ-
• धभषस्त्रितं चतुष्ढादं पादः पादश्चतुगुघणः|
धभषक् प्रधानं पादेभ्यो यिािैद्यिु यद्गुणः||२७||
• ज्ञानावन बुणिब्राह्मी च धभषजां या चतुविघधा|
सिघमेतच्चतुष्ढादे खुड्डाके सम्प्रकालशतवमवत||२८||
• मैत्री कारुण्यमातेषु शक्ये प्रीवतरुपेक्षणम्|
प्रकृ वतस्थेषु भूतेषु िैद्यिृधिश्चतुविघधेवत||२६||
• In Chikitsa, 4 Paadaa’s are said, each paada
having 4 gunas each. Among the 4 paadaa‖s
Bishak is Pradhaana & praadanyata reasons
are said with gunas.
• Bishajaam with Gnaana & 4 types Brahmi-
Buddhi are said. All these are said here in
Khuddaaka form.
• Maitri, artheshu Kaarunyam, Shakye (Sadya
Vyadhishu) Preeti, Prakrutistheshu (Marana,
jwara etc) Bhooteshu Rupekshanam (Lakshan
vat upekshana) are the 4 vaidya Vrutti’s.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1127/Nov/2018

12. १०. मिाचतुष्पादोऽध्यायः
अथातो महाचतुष्ढादमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये िैद्यादयो व्याधध प्रशम कारणवमत्युक्ं ,
तददहालक्षप्य व्यिस्थाप्यत इत्यनिरं महाचतुष्ढादो
ऽधभधीयते|
महत्त्वं चास्य पूिाध्यायापेक्षया, बहुरन्थत्वेन
पूिघपक्षलसिािरूपबहुप्रमेयाधभधायकत्वेन च||१-२||
In previous lesson, ‘vaidya etc’. are said as
the cause for ‘Vyadhi Prashamana’. After
saying about them, this lesson Maha
Chatushpaada is said now.
In apeksha with previous lesson, this one is
―Mahatvvam‖, due to
(―Bahu Granthatva‖=big lesson) &
(―Purva Paksha Siddhanta Rupa Bahu
Prameya Abhidaayakam‖= more vishayas are
said in realtion to Purva Paksha)
Vaidya Paricharaka Rogi Oushadha
‘Vaidyaadi Paada Chatushtayam’
तत्र श्लोकौ-
• इहौषधं पादगुणाः प्रभिो भेषजाियः|
आत्रेयमैत्रेयमती मवतिैविध्यवनश्चयः||२३||
• चतुविघधविकल्पाश्च व्याधयः स्वस्वलक्षणाः|
उक्ा महाचतुष्ढादे येष्वायिं धभषस्त्रितम्||२४||
• Here said about Oushada(Chikitsa),Paada
Gunas, Prabhava (result) depends on
Bheshaja. Attreya & Maitreya views &
nischaya of views.
• 4 vikalpas of Vyadhi (Sukha sadya-Krichra
Sadya, Yapya-Anupakrama) & their
Lakshana‖s based on which bhishak gets
success. All these are said here.
Nirdesha Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1227/Nov/2018

13. ११. वतस्रैषणीयोऽध्यायः
अथातस्मिस्रैषणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये चतुष्ढादमारोग्यकारणं व्यिस्थापपतं,
ततश्चतुष्ढादसम्पत्त्या प्राप्तारोग्येण सता यदनुष्ठेयं
प्राणपररपालनसाधनं, तथा धनाजघनसाधनं, तथा
धमाजघनसाधनं,
तददहैषणात्रयरूपमधभधीयत इत्यनिरं
वतस्रैषणीयोऽधभधीयते|
In previous chapter, Chatushpaadaas are
said to be as Arogya Kaarana.
After attaining Arogya due to Chatushpaada
sampat. Such Arogya person should do
anushteya (follow) of : Praana Paripaalana
Saadhanam, Dhana Arjana Saadhanam,
Dharma Arjana Saadhanam.
In Abhidiyata of ‘Yeshana Traya Rupa’, there
after ―Tisra Yeshaniya‖ is said.
तत्र श्लोकौ-
• एषणाः समुपिम्भा बलं कारणमामयाः|
वतस्रैषणीये मागाश्च धभषजो भेषजावन च||६४||
• पत्रत्वेनाष्टौ समुपिष्टाः कृ ष्डात्रेयेण धीमता|
भािा, भािेष्वसक्े न येषु सिं प्रवतपष्ठतम्||६५||
(सङ् रहे धीमता भािा इवत छेदः; अष्टौ भािा इवत सम्बन्धः|
भािेषु विषयेषु| असक्े न अप्रसक्े न| येषु एषणाददष्वष्टसु|
सिघवमवत धमाथघकामाः||६४-६५||)
Yeshana, UpaSthambha, balam, Kaarana,
Aamayas, Maargaas, Bishajo, and Bheshajaani
are said.
3 types of 8 Bhaavaas are said here by
Krishna Atreya who is Dhi-Mata & Bhaaveshu
( Vishaya‖s) Asaktena.
In these 8 Bhaavaas (Vishaya‖s), sarvam
(Dharma, Artha, Kaama) Pratishtitam.
Yeshana : Praana Paripaalana, Dhana Arjana, Dharma Arjana.
UpaSthambha : Ahara, Swapna, Brahmacharyam.
Balam : Sahajam, Kaalajam, Yukti Krutam.
Kaarana : 1. Ati-yoga, Ayoga, Mithya Yoga of (Artha‖s, Karma‖s & Kaala).
: 2. Asatmaya Indriyartha Samyoga, Pragnyaparatha, Parinaama.
Aamayas : Nija, Agantu, Maanasa.
Maargaas : Baahya, Madya, Abhyantara.
Shaakhaa, Marma Asthi Sandhi, Kostha.
Bishajo : Bishak Chadmachara, Siddha Saadhitaa, Vaidya Gunai Yuktyaa.
Bheshajaani : Daivya vyapashraya, Yukti Vyapashraya, Satvavajaya.
: Antah Parimarjanam, Bahih Parimarjanam, Shastra Pranidhaanam.
Nirdesha Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1327/Nov/2018

14. १२. िातकलाकलीयोऽध्यायः
अथातो िातकलाकलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये रोगाः स्वरूपमागघबाह्यकारणभेषजैरधभदहताः,
उपयुक् ज्ञानाित्कारण िातादयो बहु िाच्यत्वान्नोक्ाः,
अतः सम्प्रवत पृथक्प्रकरणे तेऽधभधीयिे िातकलाकलीये;
तत्रापप प्राधान्यािायुरेि प्रथम मुच्यते|
कला गुणः, यदुक्ं - “षोडशकलम्” (सू.अ.१०) इवत;
अकला गुणविरुिो दोषः;
तेन िातकलाकलीयो िातगुणदोषीय इत्यथघः;
यदद िा कला सूक्ष्मो भागः, तस्यापप कला कलाकला;
तस्यापप
[१]
सूक्ष्मो भाग इत्यथघः||१-२||
In the previous lesson, Rogas, their
Swarupam, Margas, Bahya Kaarana,
Bheshaja which are abhihita are said.
The Kaarana for such Gnaana is Vaataadi
Doshas, which are to be ―Bahu Vaachya‖ (to
be described in detail) are not said in
previous lesson.
So, to describe about them (Vaataadi
Doshas), a separate prakarana by name
Vaata kalaa Kaliya is said. Among them due
to the importance of vayu, is 1st said here.
The word ―KalA‖ means Guna.
―AKalA‖ means Guna Viruddha = Dosha.
Here Vaata KalAkaliya denotes Vaata
GunaDoshiya.
Or If
―KalA‖ also denotes Sukshma Baaga. Here
KalA- KalA (Sukshma- Ati- Sukshma)
Vishayas about Vaata are described.
तत्र श्लोकौ-
गुणाः षड् दिविधो हेतुविघविधं कमघ यत् पुनः|
िायोश्चतुविघधं कमघ पृथक् च कफपपियोः||१६||
महषीणां मवतया या पुनिघसुमवतश्च या|
कलाकलीये िातस्य तत् सिं सम्प्रकालशतम्||१७||
6 gunas, 2 kinds of Hetu’s (prashama &
Prakopaka), vividha Karma’s, again 4 kinds
of Vayu Karma‖s and karma‖s of Kapha &
Pitta are said here.
Mataa’s of diferent Maharshi‖s & Mataa of
Punarvasu
Here, all the above are said in respect to
Vaata.
Nirdesha Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1427/Nov/2018

15. १३. स्नेिाध्यायः
अथातः स्नेहाध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
वनदेश िातकलाकलीये िातादयोऽधभदहताः,
तेषां भेषजं यथा कल्पनीयं तदुपदेष्टुं
कल्पनाचतुष्कोऽधभधीयते|
भेषजानां कल्पना भेषजकल्पना,
सा च कल्पना आियद्रव्याधभधानं विना न पायघते
कल्पगयतुम्
[१]
;
अतः स्नेहाददद्रव्यगोचरा स्नेह-स्वेद-िमन- विरेचन
कल्पनेहाधभधीयते,
बस्मिकल्पना न्तत्वह बहुिक्व्यत्वान्नोक्ा|
अत्रापप िमनाददप्रिृिौ स्नेहस्यैि प्रथमं विधीयमानतया
तथा दोष प्रधानस्य िातस्य प्रधान भेषजत्वाच्च
तत्प्रवतपादक एि स्नेहाध्यायो ऽधभधीयते|
स्नेहस्य प्रवतपादको ऽध्यायः स्नेहाध्यायः||१-२||
In previous chapter of ― Vaata KalAKaliya‖,
Nirdesha of Vaataadi are given in Nirdesha
Chatushka.
―How the Kalpana of their (Vaataadi)
Bheshaja is done?‖. To Explain (upadesha) all
such, abhidaana of Kalpana Chatushka is
said here.
Kalpanaa of Bheshajaanaam is ―Bheshaja
Kalpanaa’.
Without the Abhidhaana of Ashraya
Dravya, Kalpana is not possible.
So, Snehaadii Dravya Gocharaa like Sneha-
sveda-Vamana-Virechena kalpana’s are
abhidhana here.
Basti Kalpana is with ―Bahu Vaktavyatvaan‖,
so here it is not ukta.
Here also in the Vamanaadi Pravrutti based
on Vidhiiya Maana Tayaa, pradhamam is
Sneha only
and also due to Vaata as Pradhana Dosha &
Sneha being Pradhana Bheshaja to Vaata.
For the Pratipaadana of Sneha, this
Adhyaaya is said.
Kalpana Chatushka||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम्
तत्र श्लोकः-
स्नेहाः स्नेहविधधः कृ त्स्नव्यापत्सत्सणिः सभेषजा|
यथाप्रश्नं
[१]
भगिता व्याहृतं चािभागगना||१००||
Snehas, Sneha Vidhi, Vyapat‖s due to its
sevana & Siddhi of Vyapat‖s using Bheshaja
are said here.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1527/Nov/2018

16. १४. स्वेदाध्यायः
अथातः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
स्नेहपूिघकत्वात् स्वेदस्य स्वेदाध्यायोऽधभधीयते|
स्वेदप्रवतपादकोऽध्यायः स्वेदाध्यायः||१-२||
In previous lesson, abhidhana of Sneha
precceeds Sveda. Here for the Abhidaaana
of Sveda this lesson is said.
तत्र श्लोकाः-
स्वेदो यथा कायघकरो दहतो येभ्यश्च यदिधः|
यत्र देशे यथा योग्यो देशो रक्ष्यश्च यो यथा||६८||
स्मस्वन्नावतस्मस्वन्नरूपाणण तथाऽवतस्मस्वन्नभेषजम्|
अस्वेद्याः स्वेदयोग्याश्च स्वेदद्रव्याणण कल्पना||६९||
त्रयोदशविधः स्वेदो विना दशविधोऽगिना|
सङ् रहेण च षट् स्वेदाः स्वेदाध्याये वनदलशघताः||७०||
स्वेदाधधकारे यिाच्यमुक्मेतन्महपषघणा
[१]
|
लशष्यैिु प्रवतपिव्यमुपदेष्टा पुनिघसुः||७१||
KArya Karata of Sveda. by what way & Vidhi
sveda acts as Hita.
what Places( Desha), how it becomes Yogya,
how to give rakshana to Places ( Desha‖s).
Rupas of Svinna, Ati Svinna & Bheshaja to Ati
Svinna.
ASvedyaa, Sveda Yogya‖s, Sveda Dravya’s &
Kalpanaa.
13 sveda vidhi‖s, 10 Sveda vidhi‖s are Vinaa
Agni.
In Samgraha rupa, 6 sveda’s (Agni, Niragni,
Ekanga, Sarvanga, Snigdha, Ruksha) are
nidarshita.
All these are said here.
Kalpana Chatushka||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1627/Nov/2018

17. १५. उपकल्पनीयोऽध्यायः
अथात उपकल्पनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमनिरवमत्यनेनैिोक्ात्
सम्बन्धात् स्वेदाध्यायानिरं
शोधनविधेरधभधायकमुपकल्पनीयमाह|
उपकल्पनीयवमवत शोधनोपकल्पनामधधकृ त्य
कृ तोऽध्याय उपकल्पनीयः||१-२||
Samshodana is done after completing
Sneha & Sveda.
It means after completing sveda Adhyaaya
to say( Abhidhaayakam) about Shodhana
vidhi,this ―Upakalpaniyam‖ is said.
Upakalpaniyam means Shodhana
UpakalpanAm Adhikrutya kruta Adhyaaya.
तत्र श्लोकाः-
ईश्वराणां िसुमतां िमनं सविरेचनम्|
सम्भारा ये यदथं च समानीय प्रयोजयेत्||२३||
यथा प्रयोज्या मात्रा या यदयोगस्य लक्षणम्|
योगावतयोगयोयघच्च दोषा ये चाप्युपद्रिाः||२४||
यदसेव्यं विशुिेन यश्च संसजघनक्रमः|
तत् सिं कल्पनाध्याये व्याजहार पुनिघसुः||२५||
To Ishwaranaam (Rulers), Vasu Mataam
(Whealthy People), for their Vamanam,
Virechanam, the required Sambhaara
(Materials) & for what purpose it should be
prayojayeth.
How to do Prayojya & Matraa, Ayoga- Yoga-
Atiyoga Lakshanam, doshas , upadrava‖s.
Asevyam & samsarjana krama to
visshuddhena, all these are said here.
Kalpana Chatushka||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1727/Nov/2018

18. १६. श्रचककत्साप्राभृतीयोऽध्यायः
अथातलश्चपकत्साप्राभृतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्यायोक् िमन विरेचन यो विघिरेण सम्यग्योगादद
लक्षणं तथा
तत्प्रिृधि विषय बहु दोष पुरुषाद्यधभधातुं श्रचपकत्सा
प्राभृतीयो ऽधभधीयते|
श्रचपकत्सा प्रभृत रूपा सदा यत्नेन आतुरोपढौकनीयत्वेन च
यस्य विद्यते स श्रचपकत्सा प्राभृतीयः||१-२||
श्रचपकत्साप्राभृतो धीमान् शाििान् कमघतत्परः|
नरं विरेचयवत यं स योगात् सुखमश्नुते ||३||
In the previous lesson, it is said about
Vamana, Virechana with their samyak
yogaadi Lakshana’s said in vistara and now
in this lesson, their pravrutti vishaya‖s in
Bahu dosha, purushaadi, In the abhidaana
of this, ―Chikitsaa PrAbrutiyo Abhidiyata‖ is
said.
―Chikitsa Prabruta (Fully Equippedd
Physician) Rupa (Lakshan‖s)‖ is the person
who is with the yatna of always helping
the Atura ‖.
The lesson which teaches about ―Chikitsa
Prabruta‖ is ―Chikitsa PrAbrutiya‖.
Gangadhara says, person with ―Sambhaara‖,
who does karma based on Ubhaya Paksha
(Shaatra & prayoga gyana). Is Chikitsa
Prabruta.
तत्र श्लोकाः-
श्रचपकत्साप्राभृतगुणो दोषो यश्चेतराियः|
योगायोगावतयोगानां लक्षणं शुणिसंियम्||३९||
बहुदोषस्य ललङ्गावन संशोधनगुणाश्च ये|
श्रचपकत्सासूत्रमात्रं च लसणिव्यापधिसंियम्||४०||
या च युगक्लश्चपकत्सायां यं चाथं कु रुते धभषक् |
श्रचपकत्साप्राभृतेऽध्याये तत् सिघमिदन्मुवनः||४१||
Gunas of Chikitsaa Praabruta, Dosha’s of
Itara Ashraya (Murkha Vaidya Lakshana).
yoga-Ayoga-Atiyoga Lakshanam in respect
to Shuddi-Samshraya.
Bahu doshasya Lingaani & Samshodana
Gunas.
Chikitsa Sutras of ―Siddhi & Vyapat‖
Samshraya.
The Yukti in the chikitsa & for what
purpose Bhishak does that. All these all said
here.
Kalpana Chatushka||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1827/Nov/2018

19. १७. ककयन्तःशशरसीयोऽध्यायः
अथातः पकयिःलशरसीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिघचतुष्कचतुष्टयेन भेषजमधभदहतं,
सम्प्रवत तदिषय रोगाधभधानाथं रोगचतुष्को ऽधभधातव्यः,
श्रचपकत्सा च विधेयत्वेनैि प्रधान मतः प्रथम मुक्ा,
पकञ्च दलशघतश्चायं प्रथमाध्याय एि सम्बन्धः,
एिं चाङ्गेषु ममघसु च प्रधान भूत लशरो हृदय
रोगाधभधायकत्वेन पकयिः लशरसीयो
ऽधभधीयते||१-२||
In the previous 4 Chatushka’s, Abhihita of
Bheshaja has done.
Those vishaya‖s of Bheshaja are said for
Roga’s.
Now here for Roga Abhidhaana artham
―Roga Chatushka‖ is said.
Chikitsa is only ―Pradhaana Vidheyatva‖,
So, it is 1
st
said in the Samhita.
This Sambandha is darshitam (shown)
from the 1st Adhyaaaya.
Also among the Anga’s & Marma’s
pradhaana Bhuta are Shira’s & Hridaya.
To say about the roga’s of Shira’s &
Hridaya, this lesson is said.
Roga Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
तत्र श्लोकौ-
लशरोरोगाः सहृद्रोगा रोगा मानविकल्पजाः|
क्षयाः सपपडकाश्चोक्ा दोषाणां गवतरेि च||१२०||
पकयिःलशरसीयेऽस्मिन्नध्याये तत्त्वदलशघना|
ज्ञानाथं धभषजां चैि प्रजानां च दहतैपषणा||१२१||
Shiro-roga‖s, Hrud-roga‖s, Roga‖s Based on
―Maana Vikalpa‖ of Dosha‖s.
No.of Kshaya‖s, Pidakaa’s, Gati of Dosha‖s
are said here for the Gyana artham of
Bhishak.
All are said by Atreya, who is Tatwa darshi,
Hitaishina of Prajaa.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
1927/Nov/2018

20. तत्र श्लोकाः-
सङ् ख्यां वनवमिं रूपाणण शोथानां साध्यतां न च|
तेषां तेषां विकाराणां शोथांिांिांश्च पूिघजान्||५४||
विधधभेदं विकाराणां पत्रविधं बोध्यसङ् रहम्|
प्राकृ तं कमघ दोषाणां लक्षणं हावनिृणिषु||५५||
िीतमोहरजोदोषलोभमानमदस्पृहः|
व्याख्यातिांस्त्रिशोथीये रोगाध्याये पुनिघसुः||५६||
Sankhya, Nimittam, Rupaani, Saadyataam,
Na Saadyataam of Shotha.
The Vikaaraas in which Shotha is seen as
purvarupa are said.
Vikaaraanaam based on Vidhi Bheda (Ruja,
Varna, Samutthaana{Nidaana}, Sthaana,
Samsthaana {Akruti-Swarupa}, Naama)
becomes ApariSamkhyeya ∞.
Trividham Bhodya Samgraham (Prakruti,
Adhistaana, Samutthaana Visesha) of roga .
These 3 are to be understood for doing
karma (treatment).
Dosha‖s their Prakruta Karma, lakshana‖s of
their Haani & Vruddi.
All these are said by Punarasu, who is
wihout Moha,rajo, Dosha, Lobha, Maana,
mada, Sphruha. All these are said here in
this lesson which comes under ―Roga
Adhyaaya‖.
१८. कत्रशोथीयोऽध्यायः
अथातस्त्रिशोथीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये पपडका उक्ाः, ताश्च शोथरूपाः, अतः
शोथाधधकारात् पत्रशोथीयोऽधभधीयते||१-२||
In the previous lesson ―Pidakaa’s‖ are said.
They are Shotha-rupaa’s.
Here now will say about ―Shotha-Adhikaara‖.
So, the Abhidaana of ―Tri Shothiya‖.
Roga Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2027/Nov/2018

21. १९. अष्टोदरीयोऽध्यायः
अथातोऽष्टोदरीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये प्रोक्ं “व्यिस्थाकरणं तेषां यथास्थूलेषु सङ् रहः”
(सू. १८) इवत,
तदनु लजज्ञासायामष्टािुदराणीत्याददं यथा स्थूलं
सङ् रहोऽधभधीयते|
अष्टोदरीय इवत चाथघपरा सञ्ज्ज्ञा||१-२||
In the previous lesson, it was addressed
‘Roga Vyavasthaa Karanam’ to be done in
form of Sthula Samgraha.
In the Jignyaasa of such
Vyavasthikaranam, a Sthula Samgraha of
asta udaraani etc are said here.
Kinds 48 Vyadi’s
1 Kind 3 Vyadi‖s
2 kinds 8 Vyadi‖s
3 kinds 3 Vyadi‖s
4 kinds 10 Vyadi‖s
5 kinds 12 Vyadi‖s
6 Kinds 2 Vyadi‖s
7 Kinds 3 Vyadi‖s
8 kinds 4 Vyadi‖s
20 kinds 3 Vyadi‖s
‘Roga Vyavasthaa Karanam’
These are Saamanyena
Vaataadi janya Gada
तत्र श्लोकौ-
विंशकाश्चैककाश्चैि पत्रकाश्चोक्ाियियः|
दिकाश्चाष्टौ, चतुष्काश्च दश, िादश पञ्चकाः||८||
चत्वारश्चाष्टका िगाः, षट्कौ िौ, सप्तकाियः|
अष्टोदरीये रोगाणां रोगाध्याये प्रकालशताः||९||
Roga Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2127/Nov/2018

22. २०. मिारोगाध्यायः
अथातो महारोगाध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पूिं सामान्येन िाताददजन्या गदा उक्ाः,
सम्प्रत्यिलशष्टान् के िलिाताददजन्यानधभधातुं
महारोगाध्याध्योऽधभधीयते
[१]
||१-२||
In the previous lesson, Saamanyena
Vaataadi janya Gada are said.
Here to say about Avashista Kevala
Vaataadi Janya Gada, this lesson is said.
Avashista Kevala Vaataadi Janya Gada
तत्र श्लोकाः-
सङ् रहः प्रकृ वत देशो विकार मुखमीरणम्
[१]
|
असन्देहोऽनुबन्धश्च रोगाणां सम्प्रकालशतः||२३||
दोषस्थानावन रोगाणां गणा नानात्मजाश्च ये|
रूपं पृथक् च दोषाणां कमघ चापररणावम यत्||२४||
पृथक्त्वेन च दोषाणां वनददघष्टाः समुपक्रमाः|
सम्यङ्महवत
[२]
रोगाणामध्याये तत्त्वदलशघना||२५||
Here,
Roga, its {Samgraha - 4(Agantuj, v, p, k),
Prakruti -2(Agantuja, Nija), Desha -2(Manah,
Sharira), Mukham (Kaaranam),
Irana(preraka‖s),}are said.
Asamdeha of Anubandha of Rogas.
sthAna of Dosha‖s, Gana of roga‖s like
Naanaatmaja.
Doshas their pruthak pruthak Aparinaami
rupam & karma.
Doshas their Pruthak nirdista Upakrama’s
are said here.
Roga Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2227/Nov/2018

23. २१. अष्टौवनन्द्रितीयोऽध्यायः
अथातोऽष्टौवनन्द्रन्दतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
रोगचतुष्के रोगा उक्ाः, भेषजं च भेषजचतुष्के ,
रोगभेषजयोिु योजना यथा कतघव्या तिक्ुं
योजनाचतुष्कोऽधभधीयते|
सा च योजना रोगेण समं भेषजानां प्रायः शरीरमेिापेक्षत
इवत शरीरभेद प्रवतपादकोऽष्टौवनन्द्रन्दतीयोऽधभधीयते||१-२||
In the ―Roga Chatushka‖ Rogaa‖s are said, in
the ―Bheshaja Chatushka‖ Bheshaja‖s are
said.
To say about the ―Kartavya of the Yojana‖ of
―Roga & Bheshaja‖, this ―Yojana Chatushka‖ is
said (Abhidiyate).
Such Yojana of ―Roga with Bheshaja‖
depends on (Apekshata) Sharira only.
So, for the ―pratipaadaka of Sharira Bheda‖,
this ―Astou Ninditiya‖ is said (Abhidiyata).
Yojana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
तत्र श्लोकाः-
वनन्द्रन्दताः पुरुषा िेषां यौ विशेषेण वनन्द्रन्दतौ|
वनन्द्रन्दते कारणं दोषाियोवनघन्द्रन्दतभेषजम्||६०||
येभ्यो यदा दहता वनद्रा येभ्यश्चाप्यदहता यदा|
अवतवनद्रायावनद्राय भेषजं यद्भिा च सा||६१||
या या यथाप्रभािा च वनद्रा तत् सिघमपत्रजः|
अष्टौवनन्द्रन्दतसङ् ख्याते व्याजहार पुनिघसुः||६२||
Nindita Purusha‖s, among them 2 visesha
Nindita’s,
Their Nindita- Kaaranam, Dosha‖s,
Bheshajam.
The nidra which is Hita & Ahita to them.
Bheshaja to Ati-Nidra & Anidra.
Nidra is induced by factors.
Prabhavaas of different kinds of nidra‖s.
All these are said here.
Depends on Sharira
Yojana
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2327/Nov/2018

24. २२. लङ् घनबृंिणीयोऽध्यायः
अथातो लङ् घनबृंहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः
[१]
||१||
योजनापेलक्षणीयं शरीर मधभधाय
लङ् घनादद विषयत्वाद्योजनाया लङ् घनादीन्येि विषयतः
स्वरूपतश्च िक्ुं लङ् घन बृंहणीयो ऽधभधीयते||१-२||
१. 'पूिाध्याये तपघणै बृंहणै ररत्युक्म्, अत िदधभधायकं
लङ् घन बृंहणीय माह- अथात इत्यादद' इवत लशिदाससेनः|
In the previous lesson, For the yojana,
which is in the Apeksha of Shariara is said
(abhidaaya).
For the [Yojanaaya of ―Langhanaadi
Vishayatvaad]‖, here said about
―Langhanaadi -- by Vishayatah &
Swarupatah‖.
Shivadas sen say s that as in previous lesson
Tarpana, Brimhana are mentioned, to say
about them, Langhana, Brimhana will be
said here.
तत्र श्लोकाः-
इत्यस्मििँलङ् घनाध्याये व्याख्याताः षडुपक्रमाः|
यथाप्रश्नं भगिता श्रचपकत्सा यैः प्रितघते||४४||
Shad Upakrama’s are said here.
Factors for the pravartana of Chikitsa are
said.
Yojana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2427/Nov/2018

25. २३. सन्तपघणीयोऽध्यायः
अथातः सिपघणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
व्याख्यातषडुपक्रमाणामेि सिपघणापतपघणभेदेन
दिविधानां दिविधविषये प्रिृधिं दशघगयतुं
सिपघणीयोऽधभधीयते
[१]
||१-२||
The previously said 6 Upakrama’s are
divided in to only 2, Santarpana &
Apatarpana.
In pravrutti & Darshitum, of their Vishaya’s
this lesson is said.
Samtarpana
Apatarpana
तत्र श्लोकः-
सिपघणोत्था ये रोगा रोगा ये चापतपघणात्|
सिपघणीये तेऽध्याये सौषधाः पररकीवतघताः||४०||
Rogas that are produced from Santarpana
& that are from Apatarpana.
The Oushada’s of them are said here in this
lesson.
Yojana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2527/Nov/2018

26. २४. विधधशोणणतीयोऽध्यायः
अथातो विधधशोणणतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः
[१]
||१||
सम्प्रवत िातादद िद्बहु विकार कतृघत्वेन शोणणतस्य शोणणत
विकाराणां पूिोक्ानेिोपक्रमान् लङ् घन बृंहणादीन्
विशेषेण दशघगयतुं विधध शोणणतीयो ऽधभधीयते|
इयमप्यथघपरा सञ्ज्ज्ञा
[२]
||१-२||
Just as like Vaataadi dusta causes Bahu
Vikaaraa‖s. Similarly the Shonita also cause
vikaaraas.
In the Shonita Vikaaraas, the Upakrama’s
said in purava ukta ―Langhana-
brimhanaadeen‖ are useful.
So as to say (darshana) in Visesha
(specially) about thoser Upakrama‖s, this
lessson is said(Abhidiyate).
So the name of the lesson seems to be
―Artha-paraa- Sangyaa‖.
तत्र श्लोकौ-
विशुिं चाविशुिं च शोणणतं तस्य हेतिः|
रक्प्रदोषजा रोगािेषु रोगेषु चौषधम्||५९||
मदमूिायसन्न्यासहेतुलक्षणभेषजम्|
विधधशोणणतके ऽध्याये सिघमेतत् प्रकालशतम्||६०||
Shonitha of Vishuddha & Avishuddha, their
hetu‖s.
Rakta Pradoshaja roga‖s and their
oushadha‖s.
Hetu, Lakshana, Bheshaja of Mada,
Murcha, SanyAsa.
All these are said here.
Yojana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2627/Nov/2018

27. २५. यज्जःपुरुषीयोऽध्यायः
अथातो यज्जःपुरुषीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
य इमे योजनाचतुष्के षडुपक्रमा
अधभदहतािेऽन्नपानापेक्षयैि व्याधधहरणे समथाः,
अतोऽन्नपानचतुष्कोऽधभधीयते|
तत्रापप सङ् क्षेपेणान्नपानगुणाधभधायको
यज्जःपुरुषीयोऽधभधीयते|
तत्रादौ पुरुष व्याधध कारण वनश्चायक प्रकरणं त्वाहार गुण
प्रश्नािताराथं
तथा पूिोक् षडुपक्रमणीय रोग कारण ज्ञानाथं च
―यज्जःपुरुष‖ इवत प्रश्नं प्राधान्येनाधधकृ त्य कृ तो ऽध्यायो
यज्जःपुरुषीयो ज्ञेयः|
यद्यपप ―पुरुषो यज्जः‖ इवत प्रश्नक्रमः, तथाऽपप प्रश्नाथोऽत्र
गृहीतः||१-२||
The ―Shad Upakrama‖s that said in Yojana
Chatushka becomes Abhihita in ―Vyadhi
harana Samartha‖ depends on (Apeksha of)
―AnnaPaana‖ only.
So here AnnaPaana Chatushka is Abhidiyata.
Even in Abhidaayaka of ―Sankshepena
AnnaPaana gunas‖, this lesson is named as
―Yajja Purushiya‖ because
1. to answer the question regarding
―Kaarana for the Purusha & Vyadhi‖, Ahara
gunas. (So, at the beginning of the lesson,
―Kaarana Nishchaya Prakarana‖ for the
―Purusha & Vyadhi‖, also said about Ahaara
Gunas) and
2. Roga Kaarana Gyanartham regarding the
―Purva ukta Shad Upakramaniya‖.
As the lesson is ―kruta‖ based on
Pradhaanyena Prashna ―Yajja Purusha‖,
So Name of lesson.
The name of the lesson is kept based on
―Artha of Prashna‖ only.
To cure a disease depends on
AnnaPaana Chatushka
Purusha
Roga
Yojana
तत्र श्लोकः-
शरीर रोग प्रकृ तौ मतावन
[१]
तत्त्वेन चाहार विवनश्चयं च|
उिाच यज्जः पुरुषाददके ऽस्मिन् मुवन िथा ऽग्र्याणण
िरासिां श्च||५१||
[१]
('शरीररोगप्रकृ तौ मतानीवत शरीररोगयोः कारणे ये
मुनीनां मतभेदािानीत्यथघः' इवत लशिदाससेनः|)
Mata Bhedaa‖s of Muni‖s in the ―(prakrutou)
Kaarana to Sharira & Roga‖s.‖
Tatvena Ahaara Vinischayam,
Agryaani dravyas‖s, vara (best) Aasavam’s
& also said in general about Hita & Ahita
Ahara
||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2727/Nov/2018

28. २६. आत्रेयभद्रकाप्यीयोऽध्यायः
अथात आत्रेयभद्रकाप्यीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
दहतादहतैकदेशमधभधाय कृ त्स्नद्रव्यदहतादहतत्वज्ञानाथं
रसिीयघविपाकाधभधायक आत्रेयभद्रकाप्यीयोऽधभधीयते|
तत्रापप विपाकादीनामपप रसेनैि प्रायो
लक्षणीयत्वाद्रसप्रकरणमादौ कृ तम्||१-२||
• In the previous chapter Hita, Ahita are
Eka-Desha Abhidaaya (said).
• For the GyanArtham of Hita & Ahita of
kRutsna(Sampoorna/All) dravyas, (Rasa,
Veerya, VipAka) are said.
• To say about Rasa, Veerya, VipAka ―Atreya
BhadraKapyiya‖ lesson is Abhidiyata.
• Among those vipaakaadi, praayah
(primarily) rasa is only Lakshaniyatva (since
the kaarana for the vipaaakaadi is rasa
only).
• So, at the begining ―Rasa Prakarana‖
has started (Krutam).
तत्र श्लोकाः-
मवतरासीन्महषीणां या या रसविवनश्चये|
द्रव्याणण गुणकमघभ्यां द्रव्यसङ् ख्या रसािया||१०७||
कारणं रससङ् ख्याया रसानुरसलक्षणम्|
परादीनां गुणानां च लक्षणावन पृथक्पृथक् ||१०८||
पञ्चात्मकानां षट्त्वं च रसानां येन हेतुना|
ऊर्ध्वानुलोमभाजश्च यद्गुणावतशयाद्रसाः||१०९||
षण्णां रसानां षट्त्वे च सविभक्ा
[१]
विभक्यः|
उिेशश्चापिादश्च द्रव्याणां गुणकमघणण||११०||
प्रिरािरमध्यत्वं रसानां गौरिाददषु|
पाकप्रभाियोललघङ्गं िीयघसङ् ख्याविवनश्चयः||१११||
षण्णामास्वाद्यमानानां रसानां यत् स्वलक्षणम्|
यद्यदिरुध्यते यिाद्येन यत्कारर चैि यत्||११२||
िैरोधधकवनवमिानां व्याधीनामौषधं च यत्|
आत्रेयभद्रकाप्यीये तत् सिघमिदन्मुवनः||११३||
• In the Rasa Vinischaya, Mati‖s (views) of
Maharshi‖s.
• Dravyas - their Guna & Karmas. Dravya
SamkhyA, Rasa Ashrayaa.
• Kaarana for the Rasa Samkhya, Rasa &
Anurasa Lakshana, Paraadi gunas & their
Lakshana‖s said each individually (pruthak
pruthak).
• The hetu for Shatvam(6) of rasas which are
produced from Panchabhuta‖s
(Panchatmakaanaam).
• By what ―guna Atishaya‖, rasas becomes
Urdwabaaja , Anulomabaaja.
• Shadatva of rasa‖s and their
vibhakta(division).
• Uddeshya & Apavaada of the Dravya’s with
their Guna Karmas.
• Among the Gouravaadi gunas in Rasa‖s, the
Pravara, Avara, Madyatvam.
• Lingam of Paaka, Prabhava.Vinischaya of
Veerya Samkhya.
• Swa Lakshana‖s of AaSwaadyamaana 6
rasas.
• By what kaarana & along with what a
dravya becomes Viruddha.
• Vairodhika Nimitta Vyadhi‖s & oushadhi.
• All these are said here.
AnnaPaana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2827/Nov/2018

29. २७. अन्नपानविध्यध्यायः
अथातोऽन्नपानविधधमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
सम्प्रवत सामान्येनोक्ानां गुणकमघभ्यां प्रवतव्यक्त्यनुक्ानां
प्रवत व्यगक् प्राय उपयोगग द्रव्यस्य विलशष्ट गुण कमघ कथनाथघ
मन्नपान विधध रध्यायो ऽधभधीयते|
अत्रोत्पन्नस्य छप्रत्ययस्य लुक् |
अत्रान्ने कादिन्यसामान्यात् खाद्यं,
पाने च द्रित्वसामान्याल्लेह्य मिरुिं ज्ञेयम्|
अन्नपानं विधीयते विलशष्ट गुण कमघ योगगतया प्रवतपाद्यते
ऽनेनेत्यन्नपान विधधः;
द्रव्याणां गुणकमघ कथन मेि चान्नपान विधधः,
यतिणि ज्ञात्वा ऽन्नपानं विधीयते||१-२||
In the previous chapter Guna Karma’s are
said in Samaanyena but not said
Individually (prati Vyaktyaa).
To say about ―Prati Vyakti (Prayaha Upayogi
dravyas)‖ - their visishta Guna Karma’s, this
lesson is Abhidiyata.
Here, word ―Anna‖ denotes the dravyas in
the form of ―Khaadhya‖ due to ―Kathinya
Saamanyaath‖ of ―Anna‖.
Word ―Paana‖ denotes the dravyas in the
form of ―Lehya‖ due to ―Dravatva
Saamaanyaath‖ of ―paaniya‖.
Thus ―Anna-Paanam‖ gives information
about vishista Guna karma’s of dravyas in
form of ―Yogitayaa‖ making this ―Anna Paana
Vidhi‖.
―Anna Paana vidhi‖ deals only with the
kathana of ―Dravya’s & their Guna Karma‖.
This lesson is said by ―Gnyathvaa‖ of its above
said utility.
तत्र श्लोकः-
अन्नपान गुणाः साग्र्या िगा िादश वनलश्चताः||३५१||
सगुणान्यनुपानावन गुरुलाघिसङ् रहः|
अन्नपानविधािुक्ं तत् परीक्ष्यं विशेषतः||३५२||
Gunas of Annapaana, Nischita of Agrya’s
among the 12 varga’s.
Anupaana & its gunas, Samgraha of Guru &
Laaghava.
The above said should be viseshatah
Parikshyam.
AnnaPaana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
2927/Nov/2018

30. २८. विविधाशशतपीतीयोऽध्यायः
अथातो विविधालशतपीतीयमध्यायं
[१]
व्याख्यास्यामः||१||
पूिाध्याये ―अन्नं प्राणाः‖ (सू. २७) इत्युक्ं ,
तद्येन प्रकारेणान्नं प्राणहेतुभघिवत
तदधभधानाथं विविधालशतपीतीयोऽधभधीयते|
इयमप्यथघपरा सञ्ज्ज्ञा||१-२||
पूिाध्यायत्रयेणान्नपानस्वरूप
विशेषाणामनुक्ानामधभधानाय
विविधालशतपीतीयोऽधभधीयते‖ इवत लशिदाससेनः|
In previous lesson ‘Annam Praanaah’ is
said.
It means, Anna becomes the Praana hetu.
In the Abhidaana artha of such hetu, this
―Vividha Ashita Pitiya‖ lesson is said.
Name of the lesson is ―Artha paraa‖.
The anukta vishaa’s in the 3 previous
lessons of ―Anna swarupa‖ are said here.
तत्र श्लोकाः-
आहार सम्भिं ििु रोगाश्चाहारसम्भिाः|
दहतादहतविशेषाच्च विशेषः सुखदुःखयोः||४५||
सहत्वे चासहत्वे च दुःखानां देहसत्त्वयोः
[१]
|
विशेषो
रोगसङ् घाश्च धातुजा ये पृथक्पृथक् ||४६||
तेषां चैि प्रशमनं
कोष्ठािाखा उपेत्य च| दोषा यथा प्रकु प्यन्ति शाखाभ्यः
कोष्ठमेत्य च||४७||
प्राज्ञाज्ञयोविघशेषश्च स्वस्थातुरदहतं च यत्|
विविधालशतपीतीये तत् सिं सम्प्रकालशतम्||४८||
(सङ् रहे िस्त्विवत शरीरम्| सहत्वे चासहत्वे चेत्याददना
शरीराणण चावतस्थूलावन इत्यादद ―विपरीतावन
पुनव्याधधसहावन‖ इत्यिं
[२]
रन्थं ज्ञापयवत||४५-४८||)
chakrapani.
―दुःखानां व्याधीनाम्‖ इवत लशिदाससेनः|
vastu(sharira) is sambhava from Ahaara.
Also the roga’s are sambhava from Ahaara.
The visesha (bheda= distinction) of Sukha &
Dukha depends on Visesha (bheda=
distinction) of Hita & Ahita.
Dukha (vyadhi) Sahatva & Asahtva depends
on Visesha (Bheda = distinction /
importance) of Deha, Satva etc. visesha.
Roga samghaa (group) of Pruthak pruthak
rogas that produced from Dhatu’s & their
Prashamana.
How the dosha‖s get Prakopa, to move from
Koshta to Shaakha & Shaakha to Koshta.
Visesha (Bhinnata) between praagnya
(vidvaan) & Agnya(murkha).
What is hita to swastha & Atura.
All these are said in this lesson.
AnnaPaana Chatushka||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
3027/Nov/2018

31. २९. दशप्राणायतनीयोऽध्यायः
अथातो दशप्राणायतनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
सम्प्रत्यध्यायिये ऽिलशष्टे िक्व्ये
पूिाध्याये ―प्राणायतनसमुत्थः‖ इवत प्राणायतन शब्द
कीतघनािशप्राणायतनीय उच्यते;
पकं िा,
अयं दशप्राणायतनीयः सूत्रस्थानोपसङ् रहः,
शेषाध्यायिु सिघतन्त्रसङ् रह इवत पश्चादुच्यते|
इयमप्यथघपरा सञ्ज्ज्ञा, न शब्दानुकाररणी|
आयतनानीि आयतनावन,
तदुपघाते प्राणोपघातात्, तन्नाशे च प्राणनाशाददत्यथघः|
न प्राणस्य जीविताख्यस्य शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगरूपस्य
शङ् खादय एि परमाशयाः,
तस्य कृ त्स्न शरीराद्याियत्वात्||१-२||
दशैिायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रवतपष्ठताः
[१]
|
शङ् खौ ममघत्रयं कण्ठो रक्ं शुक्रौजसी गुदम्||३||
(ममघत्रयवमवतहृदयबस्मिलशरांलस )chakrapani.
दशप्राणायतनावन;तद्यथा-मूधा,कण्ठः,हृदयं,
नाधभः,गुदं,बस्मिः,ओजः,शुक्रं ,शोणणतं,
मांसवमवत|||९|| ch.sa.7/9
In the following 2 adhyaayaas, avashista
vishayaas will be said.
In previous lesson ―Praanaayatana‖ shabdha
kirtana is done by mentioning word
―Praanaayatana samuttah‖ in slokha 7. So,
now this lesson is said as ―Dasha
Praanayataniya‖.
Or else,
This ―Dasha Praanayataniya‖ is said as ―Upa
Samgraha‖ of sutra sthana.
The left over lesson (next lesson) is said as
―Sarva Tantra Samgraha‖. So, it is said next
to this lesson.
The name of this lesson is Artha Paraa & is
not Shabdha Anukaarini.
Ayatanaan iva (just like Ashraya=place), so
Ayatanaani (they are Ashraya‖s) (Places of
Praana).
Their Upaghatha causes ―Praana Upaghatha‖.
Their Naasha causes ―Praana Naasha‖.
To the Sharira, Indriya, Satva & Atma
samyoga rupasya Jivitasya praana,
Shankhaadhi only are not Parama-Ashaya.
Because such Praana takes Ashraya in
Kritsna (full) Shariraadi.
Upa Samgraha||चरकसंहिता||सूत्रस्थानम्
तत्र श्लोकः –
दशप्राणायतवनके श्लोकस्थानाथघसङ् रहः|
दिविधा धभषजश्चोक्ाः प्राणस्यायतनावन च||१४||
Here said,
―Shloka Sthana Artha Samgraha‖,
Dvividha Bhishaja &
Ayatanaani of Praana.
Shankha -2
Marma traya
Hrudaya
Basti
Shira
Khanta
Raktam
Shukram
Ojas
Gudam
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
3127/Nov/2018

32. ३०. अथेदशमिामूलीयोऽध्यायः
अथातोऽथेदशमहामूलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१||
पाररशेष्यात्
पकं िा
सूत्रस्थानमधभधाय तन्त्रसङ् रहं िक्ु मथेदशमहामूलीय
उच्यते|
अत्र ―अधधकृ त्य कृ ते रन्थे‖ (पा. अ. ४/३/८७) इत्यनुितघमाने
“अध्यायानुिाकयोलुघक् च” (पा. अ. ५/२/६०) इवत िः||१-
२||
This lesson ―Arthe Dasha maha Mooliya‖ is
said
to say ―Pari-seshya vishaya’s
or
to say ―Tantra Samgraha‖ after completely
saying about ―Sutra Sthana‖.
Sarva Tantra Samgraha||चरकसंहिता || सूत्रस्थानम्
तत्र श्लोकाः-
अथे दशमहामूलाः सञ्ज्ज्ञा चासां यथा कृ ता|
अयनािाः षडग्र्याश्च रूपं िेदविदां च यत्||८६||
सप्तक श्चाष्टकश्चैि पररप्रश्नाः सवनणघयाः|
यथा िाच्यं यदथं च षड्विधाश्चैकदेलशकाः||८७||
अथेदशमहामूले सिघमेतत् प्रकालशतम्|
सङ् रहश्चायमध्याय िन्त्रस्यास्यैि के िलः||८८||
यथा सुमनसां सूत्रं सङ् रहाथं विधीयते|
सङ् रहाथं तथाऽथानामृपषणा सङ् रहः कृ तः||८९||
6 agrya‖s are:
(तत्रादहंसाप्राणणनां प्राणिधघनानामुत्कृ ष्टतमं,िीयंबलिधघनानां,विद्या बृंहणानाम्,
इन्द्रियजयो नन्दनानां,तत्त्वािबोधोहषघणानां,ब्रह्मचयघमयनानावमवत
[२]
;
एिमायुिेदविदोमन्यिे||१५||)
How the Sangya ―Arthe‖ ―Maha Moola‖ is
given.
Said about
Ayana Antaah & 6 Agrya’s in the Rupam of
VedaVidaam. (अथ खल्वेकं प्राणिधघनानामुत्कृ ष्टतममेकं
बलिधघनानामेकं बृंहणानामेकं नन्दनानामेकं
हषघणानामेकमयनानावमवत
[१]
||१५|| )
Saptaka
(कं िेदमुपददशन्त्यायुिेदविदः?,पकमायुः?,
किादायुिेदः?,पकमथघमायुिेदः?,शाश्वतोऽशाश्वतोिा?, कवत कावन
चास्याङ्गावन?, कै श्चायमध्येतव्यः?,पकमथंच? इवत||२०||)
&
Astaka (अथ धभषगाददतएि धभषजाप्रष्टव्योऽष्टविधंभिवत-
तन्त्रं, तन्त्राथान्,स्थानं, स्थानाथान्,अध्यायम्, अध्यायाथान्,प्रश्नं,
प्रश्नाथांश्चेवत; पृष्टेन चैतिक्व्यमशेषेणिाक्यशो िाक्याथघशो
ऽथाियिशश्चेवत
[१]
||३०||) Pari-Prashna & their
Nirnaya.
how to say and for what purpose to say.
6 vidha Eka-deshika’s (persons)
(सन्ति
पाल्लविकोत्पाताः………. तन्त्रस्य के िलस्यैकदेलशकाः|) .
Are said here.
This lesson is the kevala (only) Samgraha of
Tantra.
Just like a Sutra makes Samgraha of
Sumanasaam (flowers).
Similarly
for the ―Artha‖(vishaya) samgrahaArtham
(purpose), this samgraha is done by Rishi‖s.
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
3227/Nov/2018

33. Discussion
• This work help us to Understand
the pattern of contents in
Samhita.
• The pattern of adhyaayaa’s is as
such that the underlying sutra
(principle/ Link) is intact.
• Such link can be seen between
an adhyaaya & the adhyaaya
immediately next to it.
27/Nov/2018
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
33

34. Conclusion
• Vedic Knowledge is a boon.
• Such a boon becomes useful to us &
others if we use it in a Right way.
• Using in a Right way is possible only
after Right Understanding.
• Proper Interpretation of contents is
also possible only after Right
understanding of any science.
• So, Knowing & Right Undestanding
the ‘vedic sciences’ are steps to
perceive the boon.
• Thus this work is a step towards
Right understanding of vishaya’s of
Charaka Samhita so as to use them
in a Right way.
27/Nov/2018
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
34

35. 27/Nov/2018
Charaka Sutra Maala
(Links Adhyaya to Adhyaya )
35
Thank you