indriya sthanokta prakruti

1. BASIC PRINCIPLES OF
AYURVEDA WITH RESPECT
TO PRAKRUTI
Dr .Shital Patil .
Assistant Professor
M.D.(Ayu), M.A.(Sanskrit)
ADAMC, ASHTA

2. INDRIYASTHANOKTA
• PRAKRUTI AND VIKRUTI

3. • Indriya sthana is described after Shareera and before
affirming Chikitsa in 12 chapters.
• • The Indriya means –“rista” (indriyam ristam) = lingam
• Avyakta lingam (unexpressive symptom)
• Sadhya – Sadhaka hetu
• • The main motto of this section is –To determine the
disease prognosis
• To understand the complications of the disease

4. प्रकृ तिि्: सहज स्वरूपाि्:।
(गंगाधर टीका,च.इ.१)

5. JATIPRASAKTA PRAKRUTI
• ब्राम्हण जािौ शैचम।
(चक्रपाणी टटका,च.इ.१)
• ब्राम्हणाटिस्ििस्वभावेन
या प्रक्रु ति ।(गंगाधर टीका,च.इ.१)

6. KULAPRASKTA PRAKRUTI
• ककच्चचिेव कु लं शुचयाचारवि भवति ।(चक्रपाणी
टटका,च.इ.१)
• यिकु ले जाि: पुरूषिव्द्ंशे जािाना पुरूषाणां या या
प्रक्रु ति:। ।(गंगाधर टीका,च.इ.१)

7. DESHANUPATINI PRAKRUTI
• अन्िवेटिवाससन: शुचयो भवच्न्ि
।(चक्रपाणी टटका,च.इ.१)

8. KALANUPATINI PRAKRUTI
• कृ ियुगे शौचम्।(चक्रपाणी टटका,च.इ.१)
• यच्स्मन ् काले वसन्िािौ कृ ियुगािौ च यादृशरूपेण
• प्रक्रु ति: पिति ि्नुरूपेण पिनशीला प्रकृ ति
।।(गंगाधर टीका,च.इ.१)

9. VAYONUPATINI PRAKRUTI
• बाल्येशौचं ।(चक्रपाणी टटका,च.इ.१)
• वयसससशशुबालपौगण्डककशोरयुवमध्यवृध्िान्यि
मच्स्मन् पिनसशला या
प्रक्रु तिस्ििनुरूपेणैिच्स्मन् वयसस पिनसशला
प्रक्रु तिव्रेयोनुपातिनी।।(गंगाधर टीका,च.इ.१)

10. PRATYATMANIYA PRAKRUTI
• कच्चचिेव पुरूष: प्रकृ त्या शुचचभभवति ।(चक्रपाणी टटका,च.इ.१)
• प्रत्येक पुरूषे तनयिा या प्रकृ िी सा प्रत्यात्मतनयिा।(गंगाधर
टीका,च.इ.१)

11. VIKRUTI
• ववकृ तिि: सहजस्वरूपवैपरीत्यि:॥।(गंगाधर
टीका,च.इ.१/४)
1. Lakshananimitta vikruti
2. Lakshyanimitta vikruti
3. Nimittarupa vikruti